آصف اللغات

آصَفُ‌اللُّغات، کتابی در لغت فارسی و اردو، نوشتۀ نوّاب عزیز جنگ، خان‌بهادر شمس‌العلماء‌ احمد ‌عبدالعزیز نایطی، متخلص به «ولا»، که در فاصلۀ سالهای 1325-1340ق / 1906-1921م، به نام نظام‌الدوله نظام‌الملک آصف‌جاه تصنیف و در مؤسسۀ عزیز‌المطابع حیدرآباد دکن تا جلد هفدهم در 200‘10 صفحه، چاپ شده است. کار مصنف با مرگ وی ناتمام مانده است و آخرین جلد آن به لغت «جرار» پایان می‌یابد.

مآخذ آصف‌اللّغات

نویسنده در مقدمۀ جلد نخست 40 کتاب لغت و فرهنگ‌نامه را به عنوان مآخذ کار یاد کرده و دربارۀ هریک شرح مختصری آورده است. در فهرست این مآخذ علاوه بر برخی فرهنگهای معتبر فارسی مانند سروری، جهانگیری، رشیدی، برهان قاطع و سراج‌اللغات، فرهنگهای سه‌زبانه‌ای چون افسراللغات و شمس‌اللغات (عربی، فارسی و ترکی) و گلشن فیض (فارسی و عربی و اردو) و فرهنگهای دوزبانه مانند جامع‌اللغات (فارسی و اردو) نیز دیده می‌شود، ولی کتابهای قدیم‌تر، چون فرهنگ اسدی، معیار جمالی، فرهنگ قواس، صحاح‌اللغة و شرفنامه در شمار مآخذ او نبوده است.
ترتیب لغات، الفبایی و به شیوۀ فرهنگ‌نویسی جدید است. این ترتیب از حرف اول تا حرف آخر هر واژه رعایت شده است. این فرهنگ شامل لغات مفرد و مرکب است، و در تعریف لغات، معانی لغوی، مجازی، اصطلاحی و محاوره‌ای در‌نظر گرفته شده و نویسنده از شاعران معروف، شاهد آورده است. گاهی ضرب‌المثلهای رایج نیز در ذیل لغات امده است. در اغلب موارد تلفظ کلمات به کمک کلمات هم‌وزن داده شده است.
از ویژگیهای این فرهنگ آوردن اختلاف نظرهای پژوهشگران دربارۀ معانی واژه یا اصطلاح واحد است و نویسنده پس از نقل اقوال مختلف، داوری و استنتاج خود را در پایان بیان می‌دارد (نواب عزیز، 1 / 15).
آوردن معادلهای کلمات فارسی به زبان اردو و نقل شواهد از شعر اردو، از اختصاصات این اثر است. (نواب عزیز، 1 / 15) نویسنده تنها به نقل لغات از فرهنگها اکتفا نکرده و برخی از «الفاظ جدیده بیرون از چهل کتاب» (نواب عزیز، 1 / 16) را نیز با بررسی در متون و استنباط کاربردهای تازۀ لغات، به دست داده است.
آصف‌اللغات چنانکه گفته شد، از اواسط حرف جیم فراتر نمی‌رود و عبارات آن به شیوۀ پارسی‌نویسی رایج در هند است، لکن از لحاظ دقت در معانی لغات و تفکیک معانی و آوردن شواهد و نیز از جهت نقد اقوال فرهنگ‌نویسان دیگر، دارای اهمیت است.
در لغت‌نامۀ دهخدا و فرهنگ فارسی معین از این کتاب استفاده شده است (مقدمۀ لغت‌نامه، 180، مقدمۀ فرهنگ فارسی، چهل و سه).

مآخذ

مشار، خانبابا، فهرست چاپی فارسی، 1 / 77- 78؛
نواب عزیز جنگ بهادرخان، آصف‌اللغات، حیدرآباد دکن، عزیزالمطابع، 1325-1340ق.

بخش ادبیات