خالد بن ربیع مکی طولانی هروی

خالِدِ بْنِ رَبیعِ مَکّیِ طولانیِ هَرَوی، امیرفخرالدین، شاعر و دانشمند سدۀ 6 ق/ 12 م، متخلص به خالد. اصل وی از مکۀ معظمه است؛ اما در خراسان زاده شد (واله، 2/ 796؛ صبا، 235؛ هدایت، 1/ 1392).
خالد معاصر انوری ابیوردی (583 ق/ 1187 م) بود و با او دوستی و مکاتبه و مشاعره داشت. وی از شاعران دربار سلاطینی چون محمد بن ملکشاه (سل‌ 498-511 ق/ 1105-1117 م)، برادرش سنجر سلجوقی (سل‌ 511-552 ق/ 1117-1157 م) و علاءالدین جهانسوز غوری (سل‌ 544-556 ق/ 1149-1161 م) به شمار می‌رفت (همانجاها؛ احمد‌علی، 2/ 60؛ آقابزرگ، 9(3)/ 811).
در تذکره‌ها آمده است زمانی‌که علاءالدین جهانسوز خبر یافت انوری وی را هجو گفته است، خواست تا با همکاری ملک طوطی غُز او را بیازارد، اما خالد در نامه‌ای انوری را از حیلۀ سلطان مطلع گردانید (عوفی، 342-343؛ هدایت، همانجا). خالد به تصریح سمعانی (15/ 263) مردی نیکوکار و اهل دوستی و معاشرت بود. تاریخ وفات او به طور دقیق مشخص نیست، اما به نظر می‌رسد بعد از 544 ق، که سال قتل سیف الدین سعدی است، روی داده باشد، زیرا وی به مناسبت همین واقعه سوگ‌نامه‌ای خطاب به سلطان سنجر سروده است (فروزانفر، 358؛ صفا، 2/ 605).
خالد به دو زبان فارسی و تازی شعر می‌سرود و ابیاتی از وی در قالبهای غزل، قصیده، قطعه و رباعی در تذکره‌ها ثبت شده است (عوفی، همانجا؛ رازی، 37- 38؛ واله، 2/ 769-770؛ هدایت، 1/ 1393؛ احمدعلی، 2/ 60-61).

مآخذ

آقابزرگ، الذریعة؛
احمد‌علی هاشمی سندیلوی، مخزن الغرائب، به کوشش محمد باقر، لاهور، 1970 م؛
رازی، امین‌احمد، هفت اقلیم، به کوشش جواد فاضل، تهران، 1340 ش؛
سمعانی، عبدالکریم، التحبیر، به کوشش منیره ناجی سالم، بغداد، 1395 ق/ 1975 م؛
صبا، محمد مظفر حسین، روز روشن، به کوشش محمد‌حسین رکن‌زاده آدمیت، تهران، 1343 ش؛
صفا، ذبیح الله، تاریخ ادبیات در ایران، تهران، 1339 ش؛
عوفی، محمد، لباب الالباب، به کوشش سعید نفیسی، تهران، 1335 ش؛
فروزانفر، بدیع الزمان، سخن و سخنوران، تهران، 1350 ش؛
واله داغستانی، علیقلی، ریاض الشعراء، به کوشش محسن ناجی نصرآبادی، تهران، 1384 ش؛
هدایت، رضا قلی، مجمع الفصحا، به کوشش مظاهر مصفا، تهران، 1382 ش.

ناهید دادبه