حیدری تبریزی

حِیْدَریِ تَبْریزی، میر حیدر (د 1000 یا 1002 ق/ 1592 یا 1594 م)، از شاعران پارسی‌گوی دربار اکبرشاه (سل‌ 963-1014 ق/ 1556-1605 م) در هند.
در ابتدا به تابع‌دوزی (آزاد، 187؛ صدیق حسن خان، 122) یا سرّاجی (نک‌ : سادات، 1/ 113، حاشیۀ 2) اشتغال داشت، اما سرانجام به تجارت روی آورد (واله، 1/ 588؛ ایمان، 155). او را از شاگردان وجیه‌الدین عبدالله بن محمد لسانی شیرازی (د 940 ق/ 1533 م) دانسته‌اند (بدائونی، 3/ 218؛ آفتاب‌رای، 1/ 213؛ عبدالغنی، 47) که با توجه به سال‌شمار زندگی او و لسانی، نیز با دقت در متن «لسان‌الغیب» این امر مسلم نمی‌گردد (نک‌ : ابوترابی، 532). حیدری در مقابله با استاد دیگرش، شریف تبریزی (د 956 (؟) ق/ 1549 م) که منظومۀ سهو اللسان را در هجو لسانی شیرازی گفته بود از میان 50 هزار بیت لسانی شیرازی، منتخبی فراهم آورد و به تضمین آنها پرداخت (آزاد، همانجا).
حیدری در جوانی (972 ق/ 1565 م) پس از گزاردن حج به هند رفت (شفیق، 80؛ نهاوندی، 3/ 1334؛ بدائونی، همانجا؛ صدیق حسن خان، همانجا). وی ازجملۀ نخستین شاعران ایرانی است که به هند رفته است (ابوترابی، 528). در سفر اول به مولتان رفت و از بابت سرودن قصیده‌ای در مدح قاسم خان نیشابوری، 4 هزار روپیه صله گرفت (شفیق، همانجا؛ آزاد، 186؛ رازی، 3/ 243)؛ آن‌گاه به ایران بازگشت و پس از توقفی کوتاه دوباره عازم هند شد و این بار به آگره رفت و از راه مدح درباریان و امرای اکبرشاه، سرمایه‌ای به هم رساند (آزاد، 186-187؛ صدیق حسن خان، همانجا)؛ میر محمد خان اتگه (شمس‌الدین محمد غزنوی، مشهور به خان اعظم اول) و فرزندش اعظم خان (میرزا عزیز کوکلتاش، مشهور به خان اعظم ثانی)، ازجملۀ این درباریان بودند.
حیدری نخست شعری به درگاه اکبر شاه فرستاد و پس از آن، به پایمردی میر محمد خان به دربار راه یافت و قصیده‌ای در مدح فیلهای جنگی اکبر شاه سرود (رازی، 3/ 244؛ آزاد، 187). اکبرشاه به او 000‘1 یا 000‘2 روپیه صله، خلعت و اسب داد. وقتی خزانه‌دار در تحویل صلات تأخیر کرد، حیدری شکوائیه‌ای به دربار فرستاد و صله و خلعت خود را دریافت کرد (آزاد، رازی، همانجاها؛ آذر، 1/ 114؛ شفیق، 81؛ عظیم‌آبادی، 2/ 449). حیدری در زمان فتح گجرات به دست اکبر شاه در 980 ق ملتزم رکاب او بود (نهاوندی، همانجا؛ ابوترابی، 530) و منظومۀ جنگ‌نامۀ گجرات را سرود (نک‌ : منزوی، 4/ 2748؛ خزانه‌دارلو، 256).
او در دومین سفر، دلزدگی خود از هند را با سرودن رباعی مشهوری در مذمت آن دیار بیان کرد و بدین سبب مورد شماتت تذکره‌نویسان هندی قرار گرفت (آزاد، 188؛ صدیق حسن خان، 122). در بازگشت، نخست در تکیۀ میرحیدر تبریز، در آرامگاه امیر قطب‌الدین حیدر تونی (د 810 ق/ 1407 م) اقامت گزید (نک‌ : ابوترابی، 533؛ رازی، 3/ 245)؛ سپس بر اثر حملۀ عثمانی به ایران و اشغال تبریز، به نطنز کاشان کوچید (نهاوندی، 3/ 1335؛ ابوترابی، 531؛ گلچین، 1/ 357). تقی‌الدین کاشی (946-1016 (؟) ق/ 1539- 1607 م)، مؤلف خلاصة الاشعار، در 985 ق حیدری تبریزی را در کاشان ملاقات کرده است (نک‌ : همو، 1/ 353-354). صادقی افشار (ز 940 ق) از دیگر معاصران شاعر است که مجلس او را گرم‌تر از اشعارش توصیف می‌کند (ص 217).
حیدری در ماجرای شکار باز فراری شاه عباس در نطنز، با سرودن اشعاری خشم شاه را فرونشاند (نک‌ : نهاوندی، 3/ 1335-1336). او در همین دوران با وحشی بافقی به نزاعی ادبی پرداخت و هر دو یکدیگر را هجو کردند (واله، 1/ 588؛ آزاد، 187؛ صدیق حسن خان، عبدالغنی، همانجاها). تاریخ این داستان را 990 ق/ 1582 م و یکی از دلایل آن را منازعات حیدری ـ نعمتی رایج آن روزگار دانسته‌اند (ابوترابی، 530، 533)؛ زیرا حیدری تبریزی که تخلص خود را هم از طریقۀ «حیدری» گرفته بود، ستایندۀ این طریقه بود و وحشی بافقی از ستایندگان خاندان نعمت‌الله ولی، خاصه میر میران، حاکم یزد به شمار می‌آمد (ابوترابی، همانجاها). طرفه آنکه حیدری تبریزی نیز از میر میران شکوه داشت (صادقی، همانجا).
عبدالباقی نهاوندی (د 1045 ق/ 1635 م) از ناپسندبودن سبک هندی در نظر حیدری تبریزی یاد کرده و او را از امثال و اقران طوقی تبریزی، شریف تبریزی (د 956 ق/ 1549 م) و محمدشریف وقوعی تبریزی ( د 1018 ق/ 1609 م) دانسته است (نهاوندی، 3/ 1328، 1337). معاصران حیدری او را در جمع شاعران متوسط رده‌بندی کرده‌اند (بدائونی، 3/ 218؛ آزاد، صدیق حسن خان، همانجاها).
نسخه‌ای از کلیات حیدری تبریزی به شمارۀ 181‘5 نگاشته‌شده در 1069 ق/ 1659 م در کتابخانۀ مجلس شورا نگهداری می‌شود (شورا، 15/ 346- 348). این نسخه افزون بر 9 هزار بیت از قصاید، غزلیات، قطعات و رباعیات حیدری، مشتمل است بر 3 رساله با عناوین جنگ‌نامۀ گجرات، سیر و سلوک، و لسان الغیب (همانجا؛ ابوترابی، 534). رسالۀ سیر و سلوک در 3 «قسم» و 10 «اصل» شامل نزدیک به 700 بیت یا 70 بیت (دولت‌آبادی، 321؛ ابوترابی، 535) است و یادآور اصول عشرۀ نجم‌الدین کبرى است (همانجا). حیدری در این رساله از مشاهدات هند چون سوزاندن زنان بیوه همراه با پیکر مردانشان نیز یاد کرده است (همانجا).
تاریخ درگذشت او را به اختلاف 1000 ق/ 1592 م (عبدالغنی، همانجا)، 1002 ق/ 1594 م (نهاوندی، همانجا)، و 1020 ق/ 1611 م (ابوترابی، 532) آورده‌اند. از حیدری تبریزی فرزندی با تخلص سامری باقی ماند که همانند پدر شاعر و تاجر بود (رازی، همانجا).

مآخذ

آذر بیگدلی، لطفعلی، آتشکده، به کوشش حسن سادات‌ناصری، تهران، 1336 ش؛
آزاد بلگرامی، میر غلامعلی، خزانۀ عامره، کانپور، 1871 م؛
آفتاب‌رای لکهنوی، ریاض العارفین، به کوشش حسام‌الدین راشدی، اسلام‌آباد، 1396 ق/ 1977 م؛
ابوترابی همدانی، آرش، «لسان‌الغیب»، گنجینۀ بهارستان، به کوشش بهروز ایمانی، تهران، 1384 ش؛
ایمان، رحیم علی خان، منتخب اللطایف، به کوشش محمدرضا جلالی نائینی و امیرحسن عابدی، تهران، 1349 ش؛
بدائونی، عبدالقادر، منتخب التواریخ، به کوشش احمد علی، کلکته، 1869 م؛
خزانه‌دارلو، محمدعلی، منظومه‌های فارسی، تهران، 1375 ش؛
دولت‌آبادی، عزیز، سخنوران آذربایجان، تبریز، 1355 ش؛
رازی، امین احمد، هفت اقلیم، به کوشش جواد فـاضل، تهران، 1340 ش؛
سادات‌ناصری، حسن، تعلیقات بر آتشکده (نک‌ : هم‌ ، آذر بیگدلی)؛
شفیق، لچهمی نراین، شام غریبان، به کوشش محمد اکبرالدین صدیقی، کراچی، 1977 م؛
شورا، خطی؛
صادقی افشار، صادق، مجمع الخواص، ترجمۀ عبدالرسول خیامپور، تبریز، 1327 ش؛
صدیق حسن خان، محمد صدیق، شمع انجمن، بهوپال، 1293 ق؛
عبدالغنی، محمد، تذکرةالشعرا، به کوشش محمد مقتدا شروانی، علیگره، 1916 م؛
عظیم‌آبادی، حسینقلی خان، نشتر عشق، به کوشش اصغر جانفدا، دوشنبه، 1982 م؛
گلچین معانی، احمد، کاروان هند، مشهد، 1369 ش؛
منزوی، خطی؛
نهاوندی، عبدالقادر، مآثر رحیمی، به کوشش محمدحسین هدایت، کلکته، 1931 م؛
واله داغستانی، علیقلی، ریاض الشعراء، به کوشش محسن نـاجی نصرآبادی، تهران، 1384 ش.

پیام شمس‌الدینی