حیرت

حِیْرَت، الله‌وردی‌خان، شاملوی هروی، متخلص به «حیرت» (سدۀ 13 ق/ 19 م)، شاعر و نویسندۀ ایرانی.
وی معاصر احمد شاه غازی (حک‌ 1160-1186 ق/ 1747-1772 م) و فرزند او تیمورشاه درّانی (حک‌ 1187-1207 ق/ 1773-1793 م) و از بزرگ‌زادگان هرات و ساکن آن دیار بود. حیرت علاوه بر علم سیاق و استیفاء، معانی و بیان، عروض و قافیه و دانشهایی را که لازمۀ شاعری است، به خوبی می‌دانست (مصحفی، 24؛ فوفلزایی، 2/ 465). در بازگشت از سفری که در 1152 ق/ 1739 م به هند رفته بود، نادر شاه افشار (د 1160 ق/ 1747 م) بنابر رسم خود، که همانا دور ساختن بزرگان از زادگاهشان بود، وی را به خدمت در پیشاور و کابل مأمور کرد (همانجا).
در 1160 ق/ 1747 م که احمد شاه از قندهار و از طریق خاک کابل به ننگرهار و پیشاور حمله برد، الله‌وردی‌خان به او تقرّب یافت و از سوی او مأمور خدمت به تیمور گردید. در این هنگام تیمور فرمانروایی متصرفات خود در هند را به احمد شاه سپرد و شاعر همراه با اردوی تیمور به هند رفت و به پیشکاری سردار جهان‌خان در بلوکات و پرگنات بتاله و انباله و برناله و جنید و کرنال و بهدور و مالیرکوتله و سودهره سرافراز گردید (فوفلزایی، 1/ 93؛ آفتاب رای، 1/ 214). در 2 شعبان 1170 ق/ 2 مۀ 1776 م تیمور شاه طی فرمانی از الله‌وردی‌خان خواست تا واقف (تبالوی) لاهوری را به دربار او در لاهور بفرستد و وجه حق القلم و حق القدم به موجب مقررات عمل دیوانی همه ساله برای او از دیوان منظور شود. پس از این، شاعر به خطاب «مین‌باشی» و سرپرستی دسته‌های ایل خود و منصب پنج‌صدسواری نایل آمد (فوفلزایی، 1/ 94-95؛ نیز نک‌ : مصحفی، همانجا).
حیرت در پتیاله از مصاحبت شاعران و عالمانی چون واقف (د 1200 ق/ 1786 م) و بیدل (د 1133 ق/ 1721 م) بهره‌مند بود و در سرودن غزلهای غنایی پرشور و حساب و تاریخ و نویسندگی مهارت تمام داشت و به زبانهای ترکی، عربی و دری تکلم می‌کرد. ابتدا تخلص «حزین» را برگزیده بود، اما چون این تخلص برای شیخ محمدعلی حزین عَلَم شده بود، با صرف نظر از آن، تخلص خود را به «محزون» تغییر داد و بعدها که با خواندن طلسم حیرت از بیدل دهلوی آن را حیرت‌انگیز یافت، «حیرت» تخلص کرد (فوفلزایی، 2/ 466-467).

مآخذ

آفتاب رای لکهنوی، ریاض‌العارفین، به کوشش حسام‌الدین راشدی، تهران، 1396 ق؛ فوفلزایی، عزیزالدین، تیمورشاه درّانی، کابل، 1346 ش؛ مصحفی همدانـی، غـلام، عقـد ثریا، دهلی، 1985 م.

عبدالله مسعودی آرانی