حمید کشمیری

حَمیدِ کَشْمیری، ملاحمیداللٰه، ادیب، نویسنده و حماسه‌سرای کشمیری، معروف به «فردوسی کشمیر». از احوال وی اطلاع چندانی در دست نیست و تذکره‌نویسان به زمان دقیق تولد او اشاره‌ای ندارند (نک‌ : آفاقی، 4-5؛ حبیب، 55؛ احمد، 4/ 272).
پدرش حمایت الله از فضلا و علمای دینی کشمیر در روزگار خود بود (همانجاها). حمید آموزش مقدماتی را نزد پدر آغاز کرد و تحصیلات خود را در اسلام‌آباد کشمیر به پایان رساند. وی افزون بر فراگیری علوم دینی، زبان فارسی و عربی را به خوبی آموخت (حبیب، احمد، همانجاها). حمید به شعر و ادب فارسی گرایش بسیار داشت. با مطالعۀ آثار شاعران متقدم و شرکت در محافل ادبی، به زودی در سلک سخنوران کشمیر درآمد و تخلص «حمید» را برای خود برگزید (همانجاها؛ آفاقی، 5). از بررسی آثار او معلوم می‌شود که با آثار شاعرانی چون فردوسی، سعدی، خاقانی، مولوی و بدرچاچی آشنایی دقیق داشته است (نک‌ : حبیب، احمد، همانجاها؛ آفاقی، 6).
او در اواخر عمر به تدریس مشغول بود (احمد، همانجا). در بیتی که در هنگام نزع سروده، ماده تاریخ سال درگذشتش را بیان می‌کند. او در 4 شعبان 1264 ق/ 6 ژوئیۀ 1848 م درگذشت و در جوار زیارتگاه قریشی، در قصبۀ اسلام‌آباد کشمیر مدفون شد (آفاقی، 4؛ احمد، همانجا؛ حبیبی، 14).

آثـار

از حمید کشمیری در نظم و نثر آثاری بر جا مانده است:

آثار منظوم

1. اکبرنامه

منظومه‌ای حماسی ـ تاریخی. حمید کشمیری این مثنوی را به پیروی از شاهنامۀ فردوسی سرود و در مدت یک سال یعنی در 1260 ق (4 سال پیش از درگذشتش)، به پایان رساند (آفاقی، 7؛ احمد، همانجا). وی در ابتدای منظومه به مدح غلام محیی‌الدین (حک‌ 1262 ق/ 1846 م)، حاکم کشمیر پرداخته است (منزوی، 10/ 632؛ راشدی، 1/ 216). حمید کشمیری این حماسه را به نام وزیر محمد اکبرخان (د 1263 ق)، از قهرمانان تاریخ افغانستان، پسر دوست محمدخان بارکزایی (د 1278 ق/ 1861 م)، فرمانروای کابل سرود. او در این منظومه افزون بر شرح دلاوریهای این شاهزاده، به جنگهای او در برابر انگلیسیها و سیکها پرداخته است (منزوی، 10/ 631؛ حبیب، 55 بب‌ ). آنچه مسلم است، اینکه شاعر هیچ‌گاه به کابل سفر نکرده و شخصاً در جنگ میان افغانها و انگلیسیها نیز شرکت نجسته، و سندی مدون نیز در دست نداشته است تا به آن استناد کند. در هیج جای اثر خود هم به منابع و اطلاعات خود در این موارد اشاره نکرده است. احتمالاً مسافران و سیاحان افغان که در کشمیر حضور داشته‌اند، تنها منابع اطلاعات او بوده‌اند (نک‌ : آفاقی، 6). به گفتۀ خود حمید، او در سرودن این مثنوی به گزارشهای یک راوی استناد نکرده، بلکه از افراد مختلف بهره جسته است و هر جا اختلافی در روایتها بوده، کوشیده است تا ضمن سنجش خردمندانۀ آنها از حقیقت دور نیفتد (حبیب، 55).
اکبرنامۀ حمید کشمیری یکی از آثار مهم تاریخی ـ ادبی افغانستان محسوب می‌شود که مسائل اجتماعی و فرهنگی مردم آن دوره را به روشنی تصویر می‌کند. این منظومۀ حماسی به عنوان سند تاریخی ارزشمند، در محافل کابل مورد حمایت و تقدیر واقع شد؛ تا آنجا که «حمید» پس از آن «فردوسی کشمیر» لقب گرفت (یزدانی، 1/ 330؛ آفاقی، 4، 7، 11). اشعار این مثنوی ساده و روان و حاوی برخی از صنایع شعری و ضرب‌المثلها ست. شاعر در برخی از ابیات از واژه‌های پشتو نیز استفاده کرده است (همو، 12).
اکبرنامه در مجلۀ آریانا از 1327 ش به مدت دو سال و نیم به چاپ می‌رسید. پس از آن به مناسبت جشن استقلال افغانستان با مقدمۀ احمد علی کهزاد و تحشیۀ علی احمد نعیمی و تصحیح محمد ابراهیم خلیل در 1330 ش توسط انجمن تاریخ افغانستان در کابل به چاپ رسید. نسخه‌های متعددی از آن در کتابخانه‌های افغانستان و هند موجود است (نک‌ : همو، 7- 8؛ منزوی، 10/ 632-633). یکی از نسخه‌های این منظومه نیز در کتابخانۀ انجمن آسیایی بنگال نگهداری می‌شود (آفاقی، 7).

2. چای‌نامه

اثر منظوم دیگری است از حمید کشمیری در ستایش چای که در برابر ساقی‌نامۀ ظهوری ترشیزی (ه‌ م) سروده شده و نسخه‌ای از آن در کتابخانۀ شیخوپوره موجود است (هادی، 220-221؛ منزوی، 8/ 1278).

3. منظومۀ بی‌پوچ‌نامه (بی‌بوج‌نامه)

که هرج و مرج و بی‌نظمی در کشمیر را به تصویر کشیده است (راشدی، همانجا؛ تیکو، 162، حاشیۀ 1).

4-5. منظومه‌های شکرستان و رد شیعه

از دیگر آثار حمید کشمیری به شمار می‌آیند (احمد، 4/ 272).

آثار منثور

1. دستورالعمل؛ 2. ناپرسان‌نامه، که این اثر را نمونۀ بهترین هزلی می‌دانند که در کشمیر نوشته شده (همانجا؛ تیکو، 162؛ حبیب، منزوی، همانجاها) و در همان‌جا به چاپ رسیده است. نسخه‌ای از آن در انجمن آسیایی بنگال موجود است (تیکو، همانجا).

مآخذ

آفاقی کشمیری، صابر، «حمید کشمیری، یا فردوسی کشمیر»، آریانا، کابل، 1348 ش، س 28، شم‌ 1؛
احمد، ظهورالدین، پاکستان میں فارسی ادب، لاهور، 1985 م؛
تیکو، گرداری لعل، پارسی سرایان کشمیر، تهران، 1348 ش؛
حبیب، اسدالله، «جنبش جنگ‌نامه‌سرایی در شعر دری سدۀ نُزده افغانستان»، خراسان، کابل، 1360 ش، س 2، شم‌ 1؛
حبیبی، عبدالحی، تکملۀ مقالۀ «حمید کشمیری یا فردوسی کشمیر» (نک‌ : هم‌ ، آفاقی کشمیری)؛
راشدی، حسام الدین، تذکرۀ شعرای کشمیر، لاهور، 1983 م؛
منزوی، خطی مشترک؛
یزدانی، خواجه حمید، «ایران‌شناسی شعرای کشمیری الاصل»، مجموعۀ سخنرانیهای نخستین سمینار پیوستگیهای فرهنگی ایران و شبه قاره، تهران، 1372 ش/ 1993 م؛
نیز:

Hadi, N., Dictionary of Indo-Persian Literature, Delhi, 1995.
پریسا سنجابی