اشرفی سمرقندی

اَشْرَفیِ سَمَرْقَنْدی (یا اشرف سمرقندی)، معین‌الدین، شاعر سدۀ 6 ق / 12 م. چون سیدحسن غزنوی، از شعرای پیش از او اشرف تخلص می‌كرد، معین‌الدین به اشرف ثانی شهرت یافت، اما در اشعار خویش اشرفی تخلص می‌كرد (آذر، 347؛ هدایت، ریاض العارفین، 281). صاحب تذكرۀ روز روشن او را از اخلاف سیدحسن غزنـوی دانستـه است (نك‍ : صبا، 53). وی در سمرقند زاده شد (آذر، همانجا؛ كوپاموی، 26).
از زندگی اشرفی آگاهی اندكی دردست است. گویند چندی به «انتظام امور شرعیه» پرداخت و چنان به عدالت رفتار كرد كه تا مدتها حكام و سلاطین پس از وی از قانون او پیروی می‌كردند (آذر، همانجا؛ زنوزی، 792؛ آفتاب رای، 1 / 59). در زمان یبغو ملكشاه چندی به هرات آمد (آذر، آفتاب رای، همانجاها). عوفی اشعاری در ستایش از محمدخوارزمشاه از وی نقل كرده است (1 / 391). همو، اشرفی را در 597 ق / 1201 م در بخارا دیده، و شعری از او شنیده بوده است (همانجا)؛ از این رو، تاریخهای 515، 559، 590 و 595 ق كه برای درگذشت وی داده شده (صبا، كوپاموی، آذر، همانجاها؛ هدایت، مجمع الفصحا، 1 / 265)، درست نمی‌نماید.
عوفی وی را در بدیهه‌گویی و لطیفه‌پردازی چیره‌دست دانسته است (1 / 390). در سروده‌های وی گاه اشارات نجومی نیز دیده می‌شود (نك‍ : رازی، 3 / 364). غالب تذكره‌ها برخی از ابیات نغز او را آورده‌انـد (نك‍ : عوفـی، 1 / 390-392؛ آذر، زنوزی، هدایت، همانجاها؛ رازی، 3 / 362- 368). به گفتۀ میرزای سنگلاخ، میرزا محمد شفیعا دیوان اشرفی را استنساخ كرده بود (ص 130). نفیسی گوید كه دیوان وی شامل دو هزار بیت در دست است (1 / 87). نسخۀ خطی گزیدۀ دیوان او در كتابخانۀ گنج بخش اسلام‌آباد به شمارۀ 687‘12 موجود است (ملك تیموری، 178).

مآخذ

آذربیگدلی، لطفعلی، آتشكده، بمبئی، 1277 ق؛
آفتاب رای لكهنوی، ریاض العارفین، به كوشش حسام‌الدین راشدی، تهران، 1396 ق / 1977 م؛
رازی، امین احمد، هفت اقلیم، به كوشش جواد فاضل، تهران، 1340 ش؛
زنوزی، محمد حسن، ریاض الجنة، نسخۀ خطی كتابخانۀ ملی تبریز، شم‍ 3578؛
صبا، محمدمظفر حسین، تذكرۀ روز روشن، به كوشش محمد حسین ركن‌زادۀ آدمیت، تهران، 1343 ش؛
عوفی، محمد، لباب الالباب، به كوشش ادوارد براون، لیدن، 1906 م؛
كوپاموی، محمد قدرت‌الله، نتایج الافكار، بمبئی، 1336 ش؛
ملك تیموری، داوود، «اشرفی سمرقندی سرایندۀ [قرن ششم هجری]»، دانش، اسلام‌آباد، 1366 ش، شم‍ 12؛
میرزای سنگلاخ، امتحان الفضلا، تبریز، 1291 ق؛
نفیسی، سعید، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی، تهران، 1344 ش؛
هدایت، رضاقلی، ریاض العارفین، تهران، 1316 ش؛
همو، مجمع الفصحا، به كوشش مظاهر مصفا، تهران، 1336 ش.

كیانوش صدیق