اسیر لکهنوی

اَسیرِ لَكْهْنَوی‌، میرمظفرعلی(1229- 1299ق‌/ 1814-1882م‌)، ادیب‌، شاعر، مترجم‌ و نویسنده به زبان فارسی و اردو در شبه قاره‌. پدر وی میر مددعلی مایل از اخلاف محمد صالح كروری بود و نسب به عباس ابن علی(ع‌) میرساند (عشرت‌، 27، 29؛ سری رام‌، 1/ 299).
اسیر در امیتی از توابع لكهنو زاده شد و در 10 سالگی به لكهنو رفت‌. تحصیلات ابتدایی و عربی و فارسی را نزد پدر و عموی خود میرسیدعلی به انجام رسانید و نزد میرزا كاظم علی و میرقائم علی، آثاری چون حدیقۀ سنایی خواند (عشرت‌، سری رام‌، همانجاها؛ عروج‌، 178) و از درس برخی از استادان «فرنگی محل‌» نیز بهره برد (سكسینه‌، 1/ 232؛ سری‌رام‌، همانجا). اسیر از همان ابتدا به شعر و سخن سرایی علاقه داشت و در محافل شعرا شركت میكرد. از همین رو، به محضر غلام همدانی، متخلص به مصحفی راه یافت و چنانكه مصحفی دربارۀ او پیش بینی كرده بود، در اندك زمانی سرآمد شد (عشرت‌، 28-30؛ سری رام‌، همانجا) و بسیاری از شاعران چون امیر مینایی و اسد وشوق نزد او پرورش یافتند و حتی كسانی چون واجد علی شاه و نواب یوسف علی خان ناظم والی رامپور، در شعر و سخن سنجی از وی بهره میگرفتند (سری رام‌، سكسینه‌، همانجاها؛ رضوی‌، 2/ 325- 328، كه نام 77 تن از شاگردان او را آورده است‌).
اسیر مذهب تشیع داشت و به همین سبب در دربار حكمرانان اَوَده كه شیعی مذهب بودند، جایگاه ویژه‌ای یافت و به خدمت 3 تن شاهان اوده‌، نصیرالدین حیدر، امجد علی شاه و واجد علی شاه‌، درآمد. اگرچه در دورۀ واجد علی شاه به دسیسۀ وزیر وی علینقی خان به سبب دوستی با امین الدوله چند روزی زندانی شد، با اینهمه‌، همچنان از عنایت شاه برخوردار بود و از سوی او به دبیری و ندیمی برگزیده شد و لقب «تدبیرالدوله مدبرالملك میر مظفر علی خان بهادر جنگ‌» یافت (عشرت‌، سری رام‌، سكسینه‌، همانجاها).
پس از انقراض سلطنت اوده‌، واجد علی شاه از لكهنو به كلكته تبعید شد و بسیاری از ندیمان او را همراهی كردند، اما اسیر در لكهنو ماند. از این رو، واجد علی از او سخت آزرده خاطر شد (عروج‌، سكسینه‌، همانجاها). چندی بعد اسیر به دربار رامپور راه یافت و به خدمت نوابان آنجا، محمدسعید خان‌، یوسف علی خان و به ویژه محمد كلب علی خان درآمد (سری‌رام‌، سكسینه‌، همانجاها). اسیر سرانجام در لكهنو درگذشت و در همانجا به خاك سپرده شد (همانجا؛ سیل‌، 9؛ عشرت‌، 30؛ نجم‌ الغنی، 5/ 111؛ نورالحسن‌، 6). فرزندان وی محمد غضنفر خان متخلص به حكیم و محمد افضل علی خان متخلص به فضل نیز هر دو از بزرگان شعر و ادب اردو بودند (تجم‌ل‌، 372-373؛ سری رام‌، 1/ 300).
اسیر در علوم بلاغی به ویژه عروض و قافیه چیره دست بود. طبعی روان داشت و گاه شم‌ار ابیات برخی غزلهای او به 70 بیت میرسد. اشعار او به همان سبك سنتی لكهنو سروده شده است‌، اما گاه در سروده‌های او برخی اشعار بیرون از این سبك نیز دیده می‌شود، چنانكه شیوۀ او در غزل‌سرایی كاملاً متفاوت با معاصران اوست (سری رام‌، 1/ 299-300؛ سكسینه‌، 1/ 232؛ عشرت‌، همانجا؛ ناصر، 1/ 531).

آثار

الف - فارسی

1. اضافت‌، رساله‌ای است مختصر در بیان 14 نوع «اضافت‌ِ» دستوری‌. نخستین بار این رساله در مجم‌وعۀ رسائل اسیر در لكهنو (1290ق‌/ 1873م‌) و بار دیگر در 1333ق‌/ 1915م در كانپور به چاپ رسید. 2. روضۀ القوافی. اسیر این رسالۀ كوتاه را در 1261ق‌/ 1845م به خواهش برادرزادۀ خود میرهادی علی تألیف كرد و در آن به بررسی قوافی اشعار پرداخته است‌. 3. شجرۀ العروض‌. اسیر این رساله را نیز به خواهش هادی علی دربارۀ عروض نگاشته است‌. این اثر و اثر پیشین در رسائل اسیر به چاپ رسیده است‌. 4. كربلای معلی، یا ریاض المسلمین‌. اسیر در این اثر كه در 1295ق‌/ 1878م نگاشته شده‌، واقعۀ شهادت امام حسین (ع‌) و مصائب اهل بیت را با بهره‌گیری از یكی از آثار محمدباقر مجلسی در قالب مثنوی به نظم كشیده‌، و در دیباچۀ كتاب‌، واجد علی شاه و نواب محمد كلب علی خان را ستوده است‌. این مثنوی در 1317ق‌/ 1899م در كانپور منتشر شده است‌. استوری به خطا ریاض المسلمین را كه به فارسی سروده شده‌، ترجم‌ۀ اردوی حق الیقین مجلسی دانسته است (III/ 138). 5. گلشن تعشق‌، مجم‌وعۀ غزلیات‌، قطعات‌، قصاید، مثنویها و انواع دیگر اشعار اوست‌. در این دیوان قصیده‌ای مصنوع در وصف واجد علی شاه آمده كه از حروف هر مصراع آن به حساب جم‌ل تاریخ 1267ق به دست می‌آید. گلشن تعشق در 1317ق‌/ 1899م در لكهنو به چاپ رسیده است‌. 6. مجم‌ع البحرین ذولسانین‌. این مجم‌وعۀ شعر در ستایش 14 معصوم‌(ع‌) سروده‌شده‌،و در 1324ق‌/ 1906م‌در لكهنو منتشر شده‌است‌. 7. تشریح الحروف (رضوی‌، 2/ 324).

ب - اردو

از اسیر 6 دیوان شعر به اردو برجای مانده كه از آن میان 4 دیوان چاپ شده است‌. اشعار عاشقانۀ او در 3 دیوان به نامهای دیوان اسیر، ریاض حقیقت و گلستان سخن‌، و مناقب در دیوان گلدستۀ امانت گرد آمده‌، و كلیات قصاید ش‌به طور جداگانه تدوین شده است‌. افزون بر اینها، مثنویهای درۀ التاج و معارج الفضائل را در بیان كرامات امامان سروده‌، و نیز فوائد مظفریه را در نحو عربی نگاشته است (عشرت‌، همانجا). اسیر معیار الاشعار تألیف نصیرالدین طوسی را به نام زر كامل عیار به اردو درآورده است‌. این ترجم‌ه نخستین بار در 1323ق‌/ 1905م در لكهنو به چاپ رسید و در 1983م تجدید چاپ شد.

مآخذ

تجم‌ل حسین خان‌، مرغوب جهان‌، لكهنو، 1307ق‌؛
رضوی‌، سرفراز علی، مآخذات‌، كراچی، 1981-1982م‌؛
سری رام‌، خمخانۀ جاوید، دهلی، 1325ق‌؛
سكسینه‌، رام بابو، تاریخ ادب اردو، ترجم‌ۀ میرزا محمد عسكری‌، كراچی؛
سیل‌، رورندیدورد، جامع الاشعار، مدرس‌، 1883م‌؛
عروج‌، عبدالرئوف‌، تذكرۀ فارسی گو شعرای اردو، كراچی، 1971م)‌؛
عشرت‌، محمد عبدالرئوف‌، آب بقا، به كوشش جعفر علی نشتر، لكهنو، 1928م‌؛
ناصر، سعادت علی، تذكرۀ خوش معركه زیبا، به كوشش مشفق خواجه‌، لاهور، 1970م‌؛
نجم‌الغنی رامپوری‌، محمد، تاریخ اوده‌، كراچی، 1983م‌؛
نورالحسن‌، نگارستان سخن‌، بهوپال‌، 1293ق‌؛
نیز:

Storey, C. A., Persian Literature, Leiden, 1984.
عارف نوشاهی