اسفند

اِسْفَنْد، نام‌ دوازدهمین‌ ماه‌ از سال‌ و سومین‌ ماه‌ از فصل‌ زمستان‌ در سال‌ شمسی‌ در تقویم‌ كنونی‌ ایرانیان‌ و نیز نام‌ پنجمین‌ روز هر ماه‌ شمسی‌ در تقویم‌ ایرانیان‌ باستان‌. این‌ نام‌ مخفف‌ اسفندارمد است‌ كه‌ در پهلوی‌ به‌ صورت‌ سْپَندارْمَد آمده‌، و آن‌ خود از صورت‌ اوستایی‌ سْپَنْتاآرْمَتی‌ امشاسپند موكل‌ بر زمین‌ (بارتولمه‌، 335, 1619) مشتق‌ شده‌ است‌. این‌ نام‌ به‌ صورت‌ اسفندارمذ بارها در متنهای‌ عربی‌ (بیرونی‌، الآثار...، 229، قانون‌...، 1/ 266) و فارسی‌ (همو، التفهیم‌، 260؛ گردیزی‌، 247؛ شهمردان‌، 38؛ قزوینی‌، 84) به‌ كار رفته‌ است‌.
در دورۀ ساسانی‌ روز پنجم‌ از ماه‌ اسفند را كه‌ روز تقارن‌ نام‌ ماه‌ و نام‌ روز بود، جشن‌ می‌گرفتند و به‌ گفتۀ بیرونی‌ تا زمان‌ وی‌ این‌ جشن‌ در اصفهان‌ و ری‌ و دیگر شهرهای‌ فَهْله‌ (غرب‌ و مركز ایران‌) باقی‌ بود و آن‌ را جشن‌ زنان‌ می‌دانستند كه‌ به‌ فارسی‌ مژدگیران‌ (= مزد گیران‌) نامیده‌ می‌شد، زیرا در این‌ روز مردان‌ به‌ زنان‌ هدیه‌ می‌دادند ( الآثار، همانجا؛ نیز نک‌ : قزوینی‌، همانجا). اما همین‌ نویسنده‌ در دو اثر دیگر خود - قانون‌ (همانجا) و التفهیم‌ (فارسی‌، همانجا، ترجمۀ عربی‌، 182؛ نیز قزوینی‌، همانجا) - نام‌ این‌ جشن‌ را مردگیران‌ ذكر كرده‌(نیز نک‌ : قزوینی‌،همانجا) و در توجیه‌ آن‌ گفته‌ است‌ كه‌ در این‌ روز زنان‌ از مردان‌ می‌خواستند كه‌ آرزوهایشان‌ را برآورند. از سوی‌ دیگر گردیزی‌ نیز آن‌ را مردگیران‌ خوانده‌، و آورده‌ است‌ كه‌ در این‌ روز زنان‌ به‌ میل‌ خود مرد بر می‌گزیدند (همانجا).
ابوریحان‌ بیرونی‌ ( الآثار، قانون‌، التفهیم‌، همانجاها) و گردیزی‌ (همانجا) آورده‌اند كه‌ این‌ روز را در زمان‌ آنان‌ «كتبۀ الرقاع‌» (= رقعه‌ نویسی‌) می‌نامیدند، زیرا در این‌ روز افسونهایی‌ را برای‌ دور كردن‌ حشرات‌ و جانوران‌ گزنده‌ بر كاغذهای‌ چهارگوش‌ می‌نوشته‌، و در فاصلۀ زمانی‌ میان‌ سپیده‌ دم‌ و برآمدن‌ آفتاب‌ بر در و دیوار می‌آویخته‌اند. بیرونی‌ ( الآثار، همانجا؛ نیز نک‌ : شهمردان‌، قزوینی‌، همانجاها) این‌ افسون‌ را كه‌ اصل‌ پهلوی‌ داشته‌، و تحت‌ تأثیر فارسی‌ قرار گرفته‌، نقل‌ كرده‌ است‌. همچنین‌ این‌ نویسنده‌ آورده‌ است‌ كه‌ در این‌ روز معجون‌ خاصی‌ درست‌ می‌كرده‌، و می‌خورده‌اند تا از گزند كژدم‌ در امان‌ بمانند (بیرونی‌، همانجا).

مآخذ

بیرونی‌، ابوریحان‌، الآثارالباقیۀ، به‌ كوشش‌ زاخاو، لایپزیگ‌، 1923م‌؛
همو، التفهیم‌، به‌ كوشش‌ جلال‌الدین‌ همایی‌، تهران‌، 1362ش‌؛
همو، التفهیم‌ (ترجمۀ عربی‌)، به‌ كوشش‌ رمزی‌ رایت‌، لندن‌، 1934م‌؛
همو، قانون‌ مسعودی‌، حیدرآباد دكن‌، 1973ق‌/ 1954م‌؛
شهمردان‌ بن‌ ابی‌ الخیر، روضۀ المنجمین‌، به‌ كوشش‌ جلیل‌ اخوان‌ زنجانی‌، تهران‌، 1368ش‌؛
قزوینی‌، زكریا، عجائب‌ المخلوقات‌، به‌ كوشش‌ ووستنفلد، گوتینگن‌، 1949م‌؛
گردیزی‌، عبدالحی‌، زین‌ الاخبار، به‌ كوشش‌ عبدالحی‌ حبیبی‌، تهران‌، 1347ش‌؛
نیز:

Bartholomae, Ch., Altiranisches Wörterbuch, Berlin, 1961.
احمد تفضلی‌