ادیب کرمانی

اَدیبِ كِرْمانی‌، شیخ‌ احمد (د 1329ق‌/ 1911م‌)، پسر ملاحافظ عقیلی‌ كرمانی‌، شاعر و ادیب‌ دورۀ قاجاریه‌، متخلص‌ به‌ «دانش‌» (ادیب‌، بخشی‌ از دیوان‌...، 1، 5، 6، 8، جم‌). تاریخ‌ وفات‌ او را 1330ق‌ نیز آورده‌اند (باستانی‌، حاشیه‌ بر تاریخ‌...، 822). اطلاعات‌ اندكی كه‌ از زندگی‌ وی‌ بر جای‌ مانده‌، منحصر به‌ این‌ است‌ كه‌ او و پدرش‌ در نظم‌ و نثر فارسی‌ و عربی‌ و همچنین‌ در خوشنویسی‌ متبحر بوده‌اند و مهارت‌ او در خطاطی‌ از پدرش‌ نیز افزون‌تر بوده‌ است‌ (آقابزرگ‌، 9(1)/ 65؛ بهزادی‌، 34). نیز مهم‌ترین‌ آگاهی‌ ما از او، همدرسی‌ وی‌ با میزرا آقاخان‌ كرمانی‌ (آدمیت‌، 15)، ادیب‌، شاعر و آزادی‌ خواه‌ مبارز آن‌ دوران‌ است‌.
با مطالعه‌ و امعان‌ نظر در آثار بر جای‌ مانده‌ از ادیب‌، به‌ ویژه‌ دیوان‌ فارسی‌ اشعار او، می‌توان‌ وی‌ را در زمرۀ شاعران‌ توانای‌ عصر قاجار به‌ شمار آورد. از قصیده‌ای‌ بلند ــ مشتمل‌ بر 100 بیت ــ كه‌ در مدح‌ علی‌ (ع‌) سروده‌ (نك‌ : همان‌، 1-6)، می‌توان‌ بر تبحر وی‌ در زبان‌ و ادب‌ كهن‌ فارسی‌ و مهارتش‌ در صنایع‌ بدیعی‌، خاصه‌ مراعات‌ نظیر (همان‌، 2) پی‌ برد. این‌ قصیده‌ و قصیده‌ای‌ دیگر از او با ردیف‌ «آفتاب‌» (همان‌، 7) خود به‌ تنهایی‌ حكایت از قدرت‌ ادیب‌ در این‌ فن‌ دارد. مخمس‌ طویل‌ او ــ مشتمل‌ بر 30 بند ــ كه‌ به‌ مناسبت‌ تقارن‌ فصل‌ بهار و 17 ربیع‌الاول‌ (میلاد پیامبر اكرم‌) سروده‌، و دیگر مسمطهای‌ او (همان‌، 9 -14) یادآور سخنان‌ استوار منوچهری‌ دامغانی‌ و حاكی‌ از قوت‌ بیان‌ و تسلط وی‌ بر واژگان‌ فارسی‌ و عربی‌ است‌.
سخن‌ او در مثنوی‌ سالارنامه‌ كه‌ بر وزن‌ و شیوۀ شاهنامۀ فردوسی‌ سروده‌، در قوت‌ و استواری‌ همسنگ‌ قصاید او نیست‌. شاید این‌ ناهماهنگی‌، افزون‌ بر جهات‌ دیگر، ناشی‌ از این‌ باشد كه‌ ادیب‌ بر آن‌ بوده‌ تا تاریخ‌ ایران‌ بعد از اسلام‌ را «چنان‌ سهل‌» به‌ نظم‌ آورد كه‌ «... هر كودكی‌، برد بهره‌ از گفته‌ام‌ اندكی‌» و هم‌ از این‌ رو، در سرودن‌ این‌ منظومه‌ از «لغتهای‌ معروف‌ معمول‌» سود جسته‌، نه‌ از «الفاظ مجهول‌» (نك‌ : سالارنامه‌، 2/ 4- 5) و نیز بر آن‌ بوده‌ تا از آوردن‌ «رمز و تلمیح‌» و «افسانۀ بزم‌ و رزم‌» بپرهیزد و 13 قرن‌ تاریخ‌ ایران‌ را چنان‌ مختصر سازد كه‌ بتوان‌ آن‌ را از بر كرد (نك‌ : همان‌ 2/ 5). با اینهمه‌، شعرش‌ جای‌ جای‌ در این‌ مثنوی‌ نیز اوج‌ می‌گیرد و به‌ كمال‌ نزدیك‌ می‌شود (بهزادی‌، 37).

آثار

1. سالارنامه‌، یا سالاریه‌، منظومه‌ای‌ است‌ در بحر متقارب‌ مثمن‌، به‌ سبك‌ شاهنامۀ فردوسی‌ (همو، 35). این‌ منظومه‌ در واقع‌ دنباله‌ و تكملۀ مثنوی‌ تاریخی‌ نامۀ باستان‌ میرزا آقاخان‌ كرمانی‌ (1270- 1314ق‌/ 1854-1896م‌) است‌. آقاخان‌ در 1312ق‌ هنگامی‌ كه‌ به‌ اتهام‌ شركت‌ در شورش‌ ارامنه‌، در طرابوزان‌ تركیه‌ زندانی‌ بود (ناظم‌ الاسلام‌، 1/ 12؛ باستانی‌، همان‌، 848)، تاریخ‌ مختصر ایران‌ را بدون‌ دسترسی به مأخذی‌ (نك‌ : ادیب‌، همان‌، 1/ 11؛ باستانی‌، حاشیه‌ بر جغرافیا...، 243) از عصر اساطیر تا پایان‌ پادشاهی‌ یزدگرد ساسانی‌ به‌ نظم‌ كشید و آن‌ را با كتاب‌ دیگرش‌ آیینۀ سكندری‌ (به‌ نثر) به‌ فرمانفرما عبدالحسین‌ میرزا، حاكم‌ كرمان‌ و معروف‌ به‌ سالار لشكر تقدیم‌ كرد (ناظم‌ الاسلام‌، همانجا؛ باستانی‌، حاشیه‌ بر تاریخ‌، 821). پس‌ از آنكه‌ میرزا آقاخان‌ در 1314ق‌ به‌ امر ولیعهد، محمد علی‌ میرزا در تبریز به‌ قتل‌ رسید (ناظم‌الاسلام‌، همانجا)، سالار لشكر در 1315ق‌، ادیب‌ كرمانی‌ را به‌ تكمیل‌ منظومۀ ناتمام‌ دوست‌ و همدرسش تشویق‌ كرد (آقابزرگ‌، 12/ 119؛ باستانی‌، همان‌، 866). هم‌ ازاین‌رو، ادیب‌ اثرش‌ را به‌ نام‌ سالار لشكر، سالار نامه‌ نام‌ نهاد (نك‌ : 2/ 455). وی‌ در این‌ اثر تاریخ‌ ایران‌ را از ظهور اسلام‌ تا زمان‌ مظفرالدین‌ شاه‌ (1313ق‌) به‌ همان‌ سبك‌ و وزن‌ سرود. وی‌ تاریخ‌ را به‌ سه‌ بخش‌ : بعید (دورۀ پیش‌ از اسلام‌)، قریب‌ (از اسلام تا پایان‌ زندیه‌) و جدید (عصر قاجار تا مظفرالدین‌ شاه‌) تقسیم‌ كرده‌ است‌ (نك‌ : 2/ 388- 389).
ذبیح‌الله‌ صفا ضمن‌ برشمردن‌ منظومه‌های‌ حماسی‌ تاریخی‌، از این‌ كتاب‌ نیز نام‌ برده‌، و آن‌ را ــ با احتساب‌ منظومۀ میرزا آقاخان‌ ــ مشتمل‌بر 500‘4 بیت‌ دانسته‌ است‌ (ص‌ 376)، اما بر اساس‌ چاپ‌ سنگی 1316ق‌ تنها سالارنامۀ ادیب‌ مشتمل‌ بر بیش‌ از 400‘5 بیت‌ (455 صفحه‌ و هر صفحه‌ 12 بیت‌) است‌.
این‌ اثر در 2 جلد به‌ خط علی‌ رضا حسینی‌ شیرازی‌ در شیراز (1316ق‌) به‌ چاپ‌ سنگی‌ رسیده‌ است‌. مؤلف‌ تذكرۀ شاعران‌ كرمان‌، سال‌ چاپ‌ سالارنامه‌ را 1313ق‌ قید كرده‌ (بهزادی‌، 35) كه‌ در منابع‌ كتاب‌ شناسی‌ اشاره‌ای‌ بدان‌ نشده‌ است‌.
2. دستور حكمت‌، شرح‌ فارسی‌ عهد نامۀ مالك‌ اشتر كه‌ به‌ امر محمود خان‌ طباطبایی‌ تبریزی‌ تألیف‌، و در 1321ق‌ چاپ‌ شده‌ است‌.
3. دیوان‌ فارسی‌، مشتمل‌ بر قصاید و دیگر انواع‌ شعر، در 3 هزار بیت‌ كه‌ نسخه‌ای‌ از آن‌ نزد محمد هاشمی‌ كرمانی‌، در تهران‌ موجود است‌ (نك‌ : آقابزرگ‌، 9(1)/ 65).
4. دیوان‌ عربی‌، مشتمل‌ بر اشعار عربی‌ او، از جمله‌ قصیدۀ تبریدیه‌ در هجو و هزل‌ (نك‌ : همانجا).

مآخذ

آدمیت‌، فریدون‌، اندیشه‌های‌ میرزا آقاخان‌ كرمانی‌، تهران‌، 1357ش‌؛
آقابزرگ‌، الذریعة؛
ادیب‌ كرمانی‌، احمد، بخشی‌ از دیوان‌ فارسی‌، نسخۀ عكسی‌ موجود در كتابخانۀ مركز؛
همو، سالارنامه‌، شیراز، 1316ق‌؛
باستانی‌ پاریزی‌، محمد ابراهیم‌، حاشیه‌ بر تاریخ‌ كرمان‌ احمدعلی‌ وزیری‌، تهران‌، 1364ش‌؛
همو، حاشیه‌ بر جغرافیای‌ كرمان‌، احمدعلی‌ وزیری‌، تهران‌، 1353ش‌؛
بهزادی‌ اندوهجردی‌، حسین‌، تذكرۀ شاعران‌ كرمان‌، تهران‌، 1370ش‌؛
صفا، ذبیح‌ الله‌، حماسه‌ سرایی‌ در ایران‌، تهران‌، 1363ش‌؛
ناظم‌ الاسلام‌ كرمانی‌، محمد، تاریخ‌ بیداری‌ ایرانیان‌، به‌ كوشش‌ علی‌ اكبر سعیدی‌ سیرجانی‌، تهران‌، 1357ش‌.

نسترن‌ ریحانی‌ منفرد