پرتو اصفهانی

پَرْتوِ اِصْفَهانی‌، میرزا علی‌ رضا مشهور به‌ میرزا آقاجان‌، متخلص‌ به‌ پرتو، شاعر و خوش‌نویس‌ سدۀ 13ق‌ / 19م‌. از تاریخ‌ ولادت‌ و درگذشت‌ وی‌ اطلاع‌ دقیقی‌ در دست‌ نیست‌. پرتو اهل‌ لنجان‌ (لنجانات‌) اصفهان‌، و پدرش‌ محمدعلی‌ از مالكان‌ و كارگزاران‌ دولتی‌ بود (فروغی‌، بش). او تحصیلات‌ ابتدایی‌ را در اصفهان‌، در مدرسۀ نوریه‌، از مدارس‌ دورۀ صفویه‌، همراه‌ با كسانی‌ مانند محمدعلی‌ مُذّهب‌، نویسندۀ تذكرۀ یخچالیه‌ گذراند (اعتمادالسلطنه‌، 1 / 122؛ جابری‌ انصاری‌، 141-142). از جملۀ استادان‌ وی‌ اشرف‌ الكتّاب‌ و آقاغلامعلی‌ را می‌توان‌ نام‌ برد كه‌ هر دو از سرآمدان‌ عصر خود بودند. پرتو در محضر ایشان‌ به‌ تكمیل‌ خط نسخ‌ پرداخت‌ (فضائلی‌، 365).
تبحر پرتو در خوش‌نویسی‌ سبب‌ شهرت‌ وی‌ و مهاجرتش‌ به‌ تهران‌ شد و زمینۀ تقرب‌ وی‌ به‌ عنوان‌ خوش‌نویس‌ به‌ دربار ناصرالدین‌ شاه‌ فراهم‌ گشت‌ (هدایت‌، رضا قلی‌، 4 / 173؛ هدایت‌، محمود، 1 / 245). خوش‌ اخلاقی‌، نیك‌ محضری‌ و طبع‌ والای‌ او در سرودن‌ اشعار، موضوعی‌ است‌ كه‌ اغلب‌ تذكره‌نویسان‌ به‌ آن‌ اشاره‌ كرده‌اند (دیوان‌ بیگی‌، 1 / 313؛ هولاكو قاجار، 34).
نظریات‌ گوناگونی‌ دربارۀ تاریخ‌ فوت‌ پرتو وجود دارد. آنچه‌ كه‌ اغلب‌ تذكره‌نویسان‌ مسلّم‌ می‌دانند، آن‌ است‌ كه‌ پرتو تا 1297ق‌ / 1880م‌ حیات‌ داشته‌ است‌ (آقابزرگ‌، 9(1) / 157؛ بیانی‌، احوال‌ ...، 4 / 108، فهرست‌...، 28)؛ هرچند سالهای‌ 1303 و 1304ق‌ نیز به‌ عنوان‌ سال‌ مرگ‌ وی‌ ذكر شده‌ است‌ (مهدوی‌، 160؛ فروغی‌، همانجا؛ دیوان‌بیگی‌، 1 / 313).
از پرتو اصفهانی‌ مجموعۀ اشعار و نمونه‌هایی‌ از خوش‌نویسیها برجا مانده‌ است‌. وی‌ در ساختن‌ ماده‌ تاریخ‌ مهارت‌ داشت‌؛ این‌ ماده‌ تاریخها كه‌ در دیوان‌ اشعارش‌ هم‌ آمده‌، در باب‌ تعمیر و ساخت‌ مساجد اصفهان‌ و تاریخ‌ درگذشت‌ شاعران‌ هم‌عصر اوست‌ كه‌ مورد اِسناد تاریخ‌نویسان‌ نیز قرار گرفته‌ است‌ (گلچین‌، 59؛ هنرفر، 792؛ رفیعی‌، 504، 711-712).
سروده‌های‌ پرتو شامل‌ غزلیات‌، قصاید و قطعات‌، و مضمون‌ آنها گفت‌ و گو با معشوق‌ است‌. سبك‌ بازگشت‌ در اشعار پرتو به‌ وضوح‌ دیده‌ می‌شود. همچنین‌ مدح‌ ناصرالدین‌ شاه‌، اعتضادالسلطنه‌ و نیز استقبال‌ از شاعران‌ هم‌عصر و شاعران‌ پیشین‌، از جمله‌ مطالبی‌ است‌ كه‌ در دیوان‌ او دیده‌ می‌شود. مجموعۀ خوش‌نویسهای‌ او در كتابخانه‌های‌ ملك‌ و سلطنتی‌ محفوظ است‌ (نک‌ : بیانی‌، احوال‌، 4 / 108-109، فهرست‌، 27، 28).

مآخذ

آقابزرگ‌، الذریعة؛
اعتمادالسلطنه‌، محمدحسن‌، مراة البلدان‌، به‌ كوشش‌ عبدالحسین‌ نوایی‌ و هاشم‌ محدث‌، تهران‌، 1367ش‌؛
بیانی‌، مهدی‌، احوال‌ و آثار خوش‌نویسان‌، به‌ كوشش‌ حسین‌ محبوبی‌ اردكانی‌، تهران‌، 1358ش‌؛
همو، فهرست‌ نمونۀ خطوط خوش‌ كتابخانۀ شاهنشاهی‌ ایران‌، تهران‌، 1329ش‌؛
جابری‌ انصاری‌، حسن‌، تاریخ‌ اصفهان‌، به‌ كوشش‌ جمشید مظاهری‌، اصفهان‌، 1378ش‌؛
دیوان‌بیگی‌، احمد، حدیقة الشعراء، به‌ كوشش‌ عبدالحسین‌ نوایی‌، تهران‌، 1364-1366 ش‌؛
رفیعی‌ مهرآبادی‌، ابوالقاسم‌، آثار ملی‌ اصفهان‌، تهران‌، 1352ش‌؛
فروغی‌، محمدحسین‌، مقدمه‌ بر دیوان‌ پرتو اصفهانی‌، تهران‌، 1305ش‌؛
فضائلی‌، حبیب‌الله‌، اطلس‌ خط، اصفهان‌، 1362ش‌؛
گلچین‌ معانی‌، احمد، تعلیقات‌ بر تذكرۀ منظوم‌ رشحۀ اصفهانی‌، تهران‌، 1344ش‌؛
مهدوی‌، مصلح‌الدین‌، تذكرة القبور یا دانشمندان‌ و بزرگان‌ اصفهان‌، اصفهان‌، 1348ش‌؛
هدایت‌رضاقلی‌، مجمع‌الفصحا، به‌كوشش‌ مظاهر مصفا، تهران‌،1339ش‌؛
هدایت‌، محمود، گلزار جاویدان‌، تهران‌، 1353ش‌؛
هنرفر، لطف‌الله‌، گنجینۀ آثار تاریخی‌ اصفهان‌، اصفهان‌، 1344ش‌؛
هولاكو قاجار، احمد، مصطبۀ خراب‌، به‌ كوشش‌ عبدالرسول‌ خیام‌پور، تبریز، 1344ش‌.

مریم‌ امیدعلی‌