بیدل شیرازی

بیدِلِ شیرازی‌، محمدرحیم‌ (د پس‌ از 1257ق‌ /1841م‌)، فرزند سیدمحمدِ طبیب‌، متخلص‌ به‌ بیدل‌ و معروف‌ به‌ فخرالدوله‌، حكیم‌ باشی‌، ندیم‌، شاعر و منشی‌الممالك‌ دربار فتحعلی‌ شاه‌ (سل‌ 1212-1250 ق‌ /1797-1834 م‌). خاندان‌ بیدل‌ از سادات‌ موسوی‌ جهرم‌ بودند (بسمل‌، 532؛ محمود میرزا، 2 /505)؛ هر چند برخی‌ اصل‌ این‌ خاندان‌ را به‌ سبب‌ اقامت‌ در اصفهان‌ و داشتن‌ جایگاهی‌ خاص‌ در دربار صفویه‌، اصفهانی‌ دانسته‌اند (نک‌ : مفتون‌، 1 / 68؛ هدایت‌، 1 /182؛ آقابزرگ‌، 3 /35؛ مدرس‌، 1 /302).
پدر بیدل‌ به‌ خواهش‌ كریم‌ خان‌ از اصفهان‌ به‌ شیراز آمد و در آنجا ساكن‌ شد (دیوان‌ بیگی‌، 1 /288؛ هدایت‌، 1 /183؛ ركن‌زاده‌، 1 /506). بیدل‌ در همین‌ شهر به‌ دنیا آمد و تحصیلات‌ خود را نیز همان‌جا آغاز كرد (بسمل‌، 533؛ محمودمیرزا، همانجا) و طولی‌ نكشید كه‌ در حكمت‌ و طب‌ ــ كه‌ نزد میرزا حسن‌ علی‌ طبیب‌ آموخته‌ بود ــ سرآمد روزگار شد (فسایی‌، 2 /1098). چندی‌ بعد رهسپار تهران‌ گشت‌. كفایت‌ و مهارت‌ وی‌ در مداوای‌ بیماران‌ سبب‌ شد كه‌ به‌ دربار فتحعلی‌ شاه‌ راه‌ یابد و ندیم‌ خاص‌ شجاع‌السلطنه‌ گردد (نک‌ : هولاكو، 28). بیدل‌ در دربار فتحعلی‌ شاه‌، قدر و منزلتی‌ روزافزون‌ یافت‌ و طبیب‌ حرمسرای‌ شاهی‌ و ندیم‌ فتحعلی‌ شاه‌ شد (بسمل‌، همانجا) و پس‌ از چندی‌ به‌ عنوان‌ پزشك‌ مخصوص‌ فخرجهان‌ خانم‌، دختر فتحعلی‌ شاه‌ تعیین‌ شد (نک‌ : سپهر، 2 /156) و به‌ حكیم‌باشی‌، فخرالدوله‌ و حاجی‌ میرزا رحیم‌ فخرالدوله‌ اشتهار یافت‌ (فسایی‌، همانجا؛ دیوان‌ بیگی‌، 1 / 288- 289). وی‌ همچنین‌ به‌ واسطۀ خویشاوندی‌ با میرزا عبدالوهاب‌ معتمدالدوله‌ نشاط اصفهانی‌، در غیاب‌ وی‌ تحریر رسایل‌ و فرمانهای‌ دولتی‌ را برعهده‌ گرفت‌. بدین‌ گونه‌ چندی‌ نیز منصب‌ منشی‌ الممالكی‌ به‌ نام‌ وی‌ مقرر گشت‌ (مفتون‌، فسایی‌، همانجاها).
بیدل‌ در اوایل‌ حكومت‌ محمدشاه‌ (1250-1264ق‌ /1834-1848م‌) روانۀ حجاز شد و پس‌ از گزاردن‌ حج‌ به‌ شیراز بازگشت‌ و اندكی‌ بعد در 1257 ق‌، راهی‌ تهران‌ شد، اما در شهر قم‌ بر اثر بیماری‌ درگذشت‌ (دیوان‌ بیگی‌، 1 / 289؛ هدایت‌، همانجا).
بیدل‌ در سرودن‌ انواع‌ شعر، به‌ خصوص‌ در غزل‌پردازی‌ به‌ شیوۀ سعدی‌، توانا بود (مفتون‌، 1 / 68- 69؛ هولاكو، همانجا؛ نیز نک‌ : فسایی‌، بسمل‌، همانجاها). وی‌ گاهی‌ مثنویهایی‌ به‌ شیوۀ مولانا، و قصایدی‌ به‌ سبك‌ حكیم‌ سنایی‌ می‌سرود (مفتون‌، همانجا؛ دیوان‌ بیگی‌، 1 /290). شمار ابیات‌ دیوان‌ بیدل‌ را از دو تا 6 هزار نوشته‌اند (محمودمیرزا، 2 /506؛ دیوان‌ بیگی‌، 1 / 289). نسخۀ خطی‌ دیوان‌ بیدل‌ در حدود 5 هزار بیت‌، شامل‌ قصیده‌، غزل، مثنوی‌ و مرثیه‌ برای‌ ائمۀ اطهار در 1337ش‌ در اختیار نوادۀ وی‌، اصغر رستگار بوده‌ است‌ (ركن‌زاده‌، 1 /507). هم‌اكنون‌ نسخۀ منحصربه‌فرد دیوان‌ بیدل‌ شیرازی‌ در كتابخانۀ مجلس‌ شورای‌ ملی‌ نگهداری‌ می‌شود. این‌ دیوان‌ شامل‌ دو بخش‌ است‌: بخش‌ اول‌ شامل ‌10 قصیده‌ در مدح‌ حضرت ‌رسول‌ (ص‌)، حضرت‌ علی‌ (ع‌)، حضرت‌ حجت‌(ع‌)، فرمانفرما، محمد شاه‌ غازی‌، و فتحعلی‌ شاه‌ كه‌ در مجموع‌ 590 بیت‌ را در بر می‌گیرد. بخش‌ دوم‌ كه‌ به‌ مرثیه‌ اختصاص‌ دارد، تركیب‌بندی‌ است‌ در 33 بند كه‌ هر بند آن‌ برای‌ یكی‌ از امامان‌ سروده‌ شده‌ است‌ و در پایان‌ نسخه‌ یك‌ قطعه‌ نوحه‌ در شهادت‌ امام‌ حسین‌(ع‌) دیده‌ می‌شود. این‌ بخش‌ مجموعاً 243 بیت‌ را شامل‌ می‌شود (شورا، 8 /97- 98). به‌ نوشتۀ تذكره‌ها، بیدل‌ در نگارش‌ انواع‌ خط ــ به ویژه‌ نستعلیق‌ ــ مهارتی‌ بسزا داشت‌ (بسمل‌، همانجا؛ مفتون‌، 1 / 68).

مآخذ

آقابزرگ‌، الذریعة؛
بسمل‌ شیرازی‌، علی‌اكبر، تذكرۀ دلگشا، به‌ كوشش‌ منصور رستگار فسایی‌، شیراز، 1371ش‌؛
دیوان‌ بیگی‌ شیرازی‌، احمد، حدیقة الشعراء، به‌ كوشش‌ عبدالحسین‌ نوایی‌، تهران‌، 1364ش‌؛
ركن‌زادۀ آدمیت‌، محمدحسین‌، دانشمندان‌ و سخن‌سرایان‌ فارس‌، تهران‌، 1337ش‌؛
سپهر، محمدتقی‌، ناسخ‌ التواریخ‌، به‌ كوشش‌ محمدباقر بهبودی‌، تهران‌، 1337ش‌؛
شورا، خطی‌؛
فسایی‌، حسن‌، فارس‌نامۀ ناصری‌، به‌ كوشش‌ منصور رستگار فسایی‌، تهران‌، 1367ش‌؛
محمود میرزا قاجار، سفینة المحمود، به‌ كوشش‌ عبدالرسول‌ خیام‌پور، تبریز، 1346ش‌؛
مدرس‌، محمدعلی‌، ریحانة الادب‌، تهران‌، 1369ش‌؛
مفتون‌ دنبلی‌، عبدالرزاق‌، نگارستان‌ دارا، به‌ كوشش‌ عبدالرسول‌ خیام‌پور، تبریز، 1342ش‌؛
هدایت‌، رضاقلی‌، مجمع‌ الفصحا، به‌ كوشش‌ مظاهر مصفا، تهران‌، 1339ش‌؛
هولاكو قاجار، احمد، مصطبۀ خراب‌، به‌ كوشش‌ عبدالرسول‌ خیام‌پور، تبریز، 1344ش‌.

لیلا پژوهنده‌