بهار

بَهار، شهرستان‌ و شهری‌ در غرب‌ استان‌ همدان‌.

شهرستان‌ بهار

این‌ شهرستان‌ از شمال‌ و شمال‌ خاوری‌ به‌ شهرستان‌ كبودرآهنگ‌، از خاور به‌ شهرستان‌ همدان‌، از جنوب‌ به‌ شهرستان‌ تویسركان‌، از جنوب‌ غربی‌ به‌ شهرستان‌ اسدآباد و از غرب‌ به‌ شهرستان‌ قروه‌ (استان‌ كردستان‌) محدود است‌ (جعفری‌، 217). مساحت آن 334‘1 كمـ2 و شامل‌ 3 بخش‌ مركزی‌، صالح‌آباد و لالجین‌، و 3 شهر بهار، صالح‌آباد و لالجین‌، و همچنین‌ 6 دهستان‌ است‌ ( آمارنامه‌... ،9؛ نشریه‌... ، 62).
طبق‌ سرشماری‌ 1375ش‌ جمعیت‌ این‌ شهرستان‌ 635‘127 نفر بوده‌ است‌. از این شمار 228‘10 خانوار با جمعیتی‌ برابر 178‘48 نفر در مناطق شهری و 743‘14 خانوار با جمعیتی‌ برابر با 457‘79 نفر در مناطق‌ روستایی‌ سكنا داشته‌اند ( آمارنامه‌، 29) كه‌ بیانگر برتری‌ بافت‌ روستایی‌ این‌ شهرستان‌ است‌.
اقتصاد شهرستان‌ بهار مبتنی‌ بر كشاورزی‌ و دامداری‌ است‌. وجود منابع‌ سطحی‌ و زیرزمینی‌ آب‌، حاصل‌خیزی‌ خاك‌ و هموار بودن‌ زمین‌، این‌ اراضی را به‌ ناحیه‌ای‌ كشاورزی‌ بدل‌ كرده‌ است‌؛ محصولات‌ عمدۀ آن‌ گندم‌ و جو است‌. وجود مراتع‌ سرسبز نیز، موجب‌ رونق‌ دامداری‌ در این‌ شهرستان‌ شده‌ است‌. صنایع‌ دستی‌ از دیگر فعالیتهای‌ اقتصادی‌ اهالی‌ این‌ شهرستان‌ به‌شمار می‌آید. صنعت‌ سفالگری‌ بخش‌ لالجین‌ مشهور و شناخته‌ شده‌ است‌. در شهرستان‌ بهار از دیرباز صنعت‌ قالی‌بافی‌ وجود داشته‌، و قالیهای‌ آن‌ از ظرافت‌ خاصی‌ برخوردار است‌ ( جغرافیا...،2 /1310، 1311). این‌ شهرستان‌ زیارتگاه‌ و آثار باستانی‌ متعددی‌ دارد ( فرهنگ‌...، 215، 237- 238، جم‌ ).
شهرستان بهار در جلگۀ شمالی‌ كوهستان‌ الوند واقع‌ شده‌ است‌ و نواحی‌ جنوبی‌ آن‌ به‌ ارتفاعات‌ كوهستان‌ الوند ختم‌ می‌شود. رودخانۀ قره‌چای‌ و ریزابه‌هایی‌ كه‌ از دامنۀ شمالی‌ الوند سرازیر می‌شوند، آب مورد نیاز اراضی این جلگه را تأمین می‌كنند (جعفری‌، همانجا). از دیگر رودهای بهار می‌توان به‌ وفرجین‌ و سیمین‌ اشاره‌ كرد ( فرهنگ‌،75). آب‌ و هوای نواحی شمالی آن‌ معتدل‌ و اندكی‌ متمایل‌ به‌ سردی‌ است‌. از نظر بارش‌ شهرستان‌ بهار جزو نواحی‌ نیمه‌ خشك‌ است‌ (جعفری‌، همانجا). براساس‌ تصویب‌نامۀ هیئت‌ دولت‌ در 1372ش‌ شهرستان‌ بهار از پیوند دوبخش‌ مركزی‌ و لالجین‌ تشكیل‌ شد.

شهر بهار

این شهر در °48 و ´27 طول‌ شرقی‌ و °34 و ´55 عرض‌ شمالی‌ واقع شده‌ است‌ (مفخم‌ پایان‌، 1 /77). طبق‌ سرشماری‌ 1375ش‌ شهر بهار دارای‌ جمعیتی‌ بالغ‌بر 800‘25 نفر بوده‌ است‌ ( سرشماری‌... ، سی‌ و نه‌).

پیشینۀ تاریخی

در منابع‌ دورۀ سلجوقی‌ از مرغزاری‌ به‌ نام‌ مرج‌ قراتكین‌ یاد شده است‌ (نک‌ : ظهیرالدین‌، 63؛ بنداری‌، 201) باتوجه‌ به‌ فاصلۀ مرج‌ قراتكین‌ كه‌ در یك‌ منزلی‌ همدان‌ واقع بوده است‌، این ناحیه با بهار امروزی مطابقت دارد (نک‌ : همانجا؛ زین‌العابدین‌، 168). در زمان‌ سلطان‌ مسعود سلجوقی‌ در 541 ق‌ / 1146م‌ بوزابه‌ یكی از امرای‌ سلجوقی‌ برضد سلطان‌ مسعود دست‌ به‌ شورش‌ زد و دو تن‌ از شاه‌زادگان‌ سلجوقی‌ به‌ نامهای‌ محمد و ملكشاه‌ را به‌ اصفهان‌ و همدان‌ برد، تا پس‌ از پیروزی‌ بر سلطان‌ مسعود یكی‌ از این دو را به‌ سلطنت‌ برساند. جنگ‌ قطعی‌ در مرج‌ قراتكین‌ روی‌ داد كه‌ منجر به‌ شكست‌ بوزابه‌ گردید (بنداری‌، 201-202؛ راوندی، 241-242؛ ظهیرالدین، 63-64؛ بازورث‌، 132-133).
نام‌ بهار (وهار) برای نخستین بار در منابع‌ دورۀ مغول‌ در ذیل‌ وقایع سلیمانشاه ایوایی،حاكم كردستان آمده است‌ (نک‌ : رشیدالدین‌، 2 /857). به‌ درستی‌ روشن‌ نیست‌ كه‌ چرا مرج‌ یا مرج‌ قراتكین‌ به‌ بهار تغییر نام داده است‌. مقارن دورۀ مغول‌ بهار دارالملك‌ كردستان‌ بود (نک‌ : حمدالله‌، 107؛ قزوینی‌، 454، 455).
سلطان جلال‌الدین خوارزمشاه در 621ق‌ /1224م پس از بازگشت‌ از هندوستان‌ و حمله‌ به‌ پیرامون‌ بغداد، به‌ هنگام‌ بازگشت‌، به‌ قلعۀ بهار رفت‌ و خواهر سلیمانشاه‌ حاكم‌ كردستان‌ را به‌ نكاح‌ خویش‌ درآورد (نک‌ : قزوینی‌، همانجا). در 640ق‌ /1242م‌ نبردی‌ در وهار (بهار) میان‌ خلیل‌ بدر كردی‌ حاكم‌ لرستان‌ با سلیمانشاه‌ ایوایی‌ در گرفت‌ كه‌ منجر به كشته‌ شدن خلیل بدركردی شد (نک‌ : ابن‌ ابی‌ الحدید، 7 /239؛ ابن‌ فوطی‌، 286؛ بدلیسی‌، 65-66).
در 655ق‌ /1257م‌ سپاهیان‌ هولاكو بهار و قلعۀ آن‌ را ویران‌ كردند. ویرانه‌های‌ این‌ قلعه‌ در یكی‌ از محلات‌ شهر بهار به‌ نام‌ دولت‌ قلعه‌ سی‌ (قلعۀ دولت‌) هنوز پابرجاست‌ ( فرهنگ‌،همانجا). در 1199ق‌ /1785م جنگی میان محمدجعفر خان زند (استظهارالدوله‌) و خسروخان‌، والی‌ اردلان‌ (كردستان‌) در منطقۀ بهار روی‌ داد كه‌ منجر به‌ شكست‌ محمدجعفر خان‌ گردید (نک‌ : ابوالحسن‌، 709-712؛ رستم‌ الحكما، 450).
در دورۀ قاجاریه‌ بهار قریه‌ای‌ آباد با باغهای‌ میوه‌ بود كه‌ حدود هزار خانه‌ داشت‌ (نک‌ : زین‌العابدین‌، همانجا).

مآخذ

آمارنامۀ استان‌ همدان‌ (1376ش‌)، سازمان‌ برنامه‌ و بودجه‌، تهران‌، 1377ش‌؛
ابن‌ ابی‌ الحدید، عبدالحمید، شرح‌ نهج‌البلاغة، به‌ كوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌، 1378ق‌ /1959م‌؛
ابن‌ فوطی‌، عبدالرزاق‌، الحوادث‌ الجامعة، بغداد، 1351ق‌؛
ابوالحسن‌ مستوفی‌، گلشن‌ مراد، به‌ كوشش‌ غلامرضا طباطبایی‌ مجد، تهران‌، 1369ش‌؛
بدلیسی‌، شرف‌خان‌، شرف‌نامه‌، به‌ كوشش‌ محمد عباسی‌، تهران‌، 1343ش‌؛
بنداری‌ اصفهانی‌، فتح‌، تاریخ‌ دولة آل‌ سلجوق‌ (زبدة النصرة)، بیروت‌، 1400ق‌ /1980م‌؛
جعفری‌، عباس‌، دایرةالمعارف‌ جغرافیایی‌ ایران‌، تهران‌، 1379ش‌؛
جغرافیای‌ كامل‌ ایران‌، وزارت‌ آموزش‌ و پرورش‌، تهران‌، 1366ش‌؛
حمدالله‌ مستوفی‌، نزهة القلوب‌، به‌ كوشش‌ لسترنج‌، لیدن‌، 1331ق‌ /1913م‌؛
راوندی‌، محمد، راحة الصدور، به‌ كوشش‌ محمد اقبال‌ و مجتبی‌ مینوی‌، تهران‌، 1364ش‌؛
رستم‌ الحكما، محمد هاشم‌، رستم‌ التواریخ‌، به‌ كوشش‌ محمد مشیری‌، تهران‌، 1348ش‌؛
رشیدالدین‌ فضل‌الله‌، جامع‌ التواریخ‌، به‌ كوشش‌ محمد روشن‌ و مصطفى موسوی‌، تهران‌، 1373ش‌؛
زین‌العابدین‌ شیروانی‌، بستان‌ السیاحة، تهران‌، 1315ش‌؛
سرشماری‌ عمومی‌ نفوس‌ و مسكن‌ (1375ش‌)، نتایج‌ تفصیلی‌، شهرستان‌ بهار، مركز آمار ایران‌، تهران‌، 1376ش‌؛
ظهیرالدین‌ نیشابوری‌، سلجوق‌نامه‌، تهران‌، 1332ش‌؛
فرهنگ‌ جغرافیایی‌ آبادیهای‌ كشور (همدان‌)، ادارۀ جغرافیایی‌ ارتش‌، تهران‌، 1376ش‌، ج‌ 47؛
قزوینی‌، محمد، تعلیقات‌ بر تاریخ‌ جهانگشای‌ جوینی‌، لیدن‌، 1355ق‌ /1937م‌؛
مفخم‌ پایان‌، لطف‌الله‌، فرهنگ‌ آبادیهای‌ ایران‌، تهران‌، 1339ش‌؛
نشریۀ دفتر تقسیمات‌ كشوری‌، معاونت‌ سیاسی‌ ـ اجتماعی‌ وزارت‌ كشور، تهران‌، 1379ش‌، شم‌ 2؛
نیز:

Bosworth, C. E., «The Political and Dynstic History of the Iranian World, A. D. 1000-1217», The Cambridge History of Iran, vol. V, ed. J.A. Boyle, Cambridge, 1968.
محسن‌ سلیمانی‌