بنیانی

بَنْیانی، فیض‌الله بن زین‌العابدین بن حسام ازمعروف‌ترین مورخان و نویسندگان سدۀ 9ق / 15م در هند. او نوادۀ قاضی حسام بود و خاندانش همه از اهل فضل و دانش به شمار می‌رفتند، چنانکـه قاضی حسام جد وی در دربار سلاطین گجرات عنوان «ملك القضات و صدر جهان» داشت. بنیانی در مقدمۀ یكی از آثار خود به نام مجمع النوادر از جد دیگر خود، یعنی قاضی صدرالدین بنیانی نام برده، و مجموعۀ آثار او را بیش از 80 مجلد كتاب و رساله دانسته است (نک‌ : حبیبی، 34؛ اقبال، 42).
ضبط نام محلی كه فیض‌الله بدان منسوب است، دقیقاً معلوم نیست. عبدالحی حبیبی (ص 38) ضبط بنیان را پذیرفته، و آن را موضعی میان غزنین و ملتان دانسته است. به گفتۀ او، منهاج سراج از این ولایت نام برده است و اكنون نیز جایی به نام «بنون» در آن حوالی وجود دارد. اما گروهی دیگر چون استوری (2 / 566، حاشیۀ 96) به دفعات نام آنجا را «بنبان» ذكر كرده، و آن را محلی بین خراسان و ملتان به شمار آورده‌اند (نک‌ : عبدالمقتدر، VI / 23). سعید نفیسی احتمال داده كه بنیان یا بنبان ممكن است صورت تحریف شدۀ بلیان ــ شهركی نزدیك كازرون فارس ــ باشد (2 / 774). به هرحال، فیض‌الله در میان خاندانی كه بیشتر آنان عالمانی برجسته بودند، بالید و به زودی در دربار پادشاهان گجرات صاحب عنوان شد و نزد سلطان محمودشاه بیقرا (یا بیگره، بیگاره) از سلاطین گجرات هند (حك‌ 863-917ق / 1459-1511م) تقرب یافت (حبیبی، همانجا). در 907ق به عنوان پیك و سفیر سیاسی محمودشاه به محمدآباد بنارس، واقع در هند جنوبی فرستاده شد (نفیسی، 1 / 242) و در همان جا پاره‌ای از آثار خود را به نگارش درآورد. از جزئیات زندگی بنیانی بیش از این اطلاعی در دست نیست.

آثار خطی

1. مجمع النوادر. بنیانی این كتاب را در حدود سال 903ق / 1498م هنگامی كه در محمدآباد بنارس ساكن بود، و پس از تألیف تفسیر دستور الحفاظ و خلاصة الحكایات نوشته است و حاوی داستانها و رویدادهایی دربارۀ پادشاهان، امیران، صلحا، زهاد و شماری از سرایندگان و نویسندگان از ابتدای ظهور اسلام تا روزگار مؤلف، و مشتمل بر یك مقدمه و 40 نادره و یك خاتمه است (منزوی، خطی مشترك، 6 / 967).
مجمع النوادر به سلطان محمودشاه گجراتی تقدیم شده، و نویسنده در آن افزون بر شنیده‌ها و دیده‌های خود، برخی مطالب و حكایات را عیناً از چهار مقالۀ نظامی عروضی اقتباس كرده، و گاه به نقل عین عبارات و جملات آن پرداخته است (اقبال، 42-43؛ حبیبی، 36). نسخه‌هایی از آن در دانشگاه و كتابخانۀ الریاض لاهور و موزه ملی كراچی موجود است (منزوی، همانجا).
2. تاریخ صدر جهان، یا تاریخ محمودشاهی، طبقات محمود شاهیه، تاریخ مختصر عمومی است از آفرینش تا حوادث سدۀ 9ق / 15م. این اثر را نیز بنیانی هنگامی كه در محمدآباد بنارس به سر می‌برد، تألیف كرد (حبیبی، 34). در این كتاب از پیامبران، اولیا، دانشمندان، اعیان و پادشاهان، و نیز تاریخ مختصری از پادشاهان مسلمان شبه قارۀ هند سخن رفته است (نبی خان، 279). اهمیت این اثر بیشتر مربوط به بخش پادشاهان هند است و در این زمینه مكمل طبقات ناصری است (حبیبی، 35).
تاریخ صدر جهان مشتمل بر بخشهای مختلفی است كه در آن دربارۀ پیامبران از آدم تا پیامبر اسلام (ص)، پادشاهان پیش از اسلام ایران، خلفای راشدین، امویان، عباسیان و پادشاهان ایران پس از اسلام، از صفاریان تا اسماعیلیان بحث شده است (منزوی، خطی، 6 / 4112). بخشی از كتاب نیز در ذكر وزرا، امرا و حكماست و سرانجام بخش مربوط به پادشاهان هند در خاتمۀ كتاب آمده است (حبیبی، همانجا؛ ریو، I / 86-87).مؤلف با اینکـه در گجرات و در خدمت پادشاهان آن سرزمین می‌زیسته، از اوضاع جغرافیایی و تاریخی گجرات مطلبی نگفته است (حبیبی، همانجا).
نسخه‌های خطی متعددی از تاریخ محمودشاهی در دست است. حداقل 3 دست‌نویس آن در موزۀ بریتانیا نگهداری می‌شود (ریو، همانجا؛ اونس، 652). نسخ دیگر در كتابخانه‌های موزۀ ملی پاكستان، مجموعۀ اختصاصی براون، كتابخانۀ بانکـیپور ( بانکـیپور، VI / 23-29؛ منزوی، همانجا)، و نسخه‌ای از آن در كتابخانه‌ای خصوصی در پیشاور موجود است (حبیبی، 34).
نظریات محققان دربارۀ آثار بنیانی مختلف است. گروهی عقیده دارند كه طبقات محمود شاهیه كه نویسندۀ تاریخ فرشته بارها از آن نام برده، و به آن استناد جسته است، اثری متفاوت با تاریخ صدر جهان نوشتۀ بنیانی است. نکـته‌ای كه این تردید را قوت می‌دهد، آن است كه نام نویسندۀ طبقات در تاریخ فرشته ذكر نشده است. بنابراین، كسانی چون استوری (2 / 566) و منزوی (همان، 6 / 4112، 4118) از تاریخ محمودشاهی و تاریخ صدر جهان به طور جداگانه یاد كرده‌اند، لیكن نفیسی (1 / 242) و بیشتر محققان چون عبدالحی حبیبی (همانجاها) این دو را یك كتاب، و مؤلف آن را بنیانی دانسته‌اند.

آثار یافت نشده

1. تفسیر دستور الحفاظ، 2. خلاصة الحكایات. بنیانی چند رسالۀ دیگر نیز به فارسی و عربی، به نظم و نثر داشته است (همو، 34).

مآخذ

استوری، چ .ا.، ادبیات فارسی، ترجمۀ به روسی: یو.ا. برگل، ترجمه یحیى آرین‌پور و دیگران، تحریر احمد منزوی، تهران، 1362ش؛
اقبال، محمد، «مجمع النوادر»، اورینتل كالج میگزین، 1968م، ج 44، شم‌ 3؛
اونس، مردیت، «نسخ خطی فارسی در موزۀ بریتانیا»، ترجمۀ ایرج افشار، نسخه‌های خطی، نشریۀ كتابخانۀ مركزی دانشگاه تهران، تهران، 1344ش؛
دفتر چهارم؛
حبیبی، عبدالحی، «طبقات محمودشاهی و مجمع النوادر فیض الله بنیانی»، یغما، 1332ش، س 6، شم‌ 1؛
منزوی، خطی؛
همو، خطی مشترك؛
نبی خان، احمد، «ذخیرۀ نادر از كتابهای خطی در موزۀ ملی پاكستان»، ترجمۀ ابوالفضل طباطبایی، راهنمای كتاب، 1346ش، س 10، شم‌ 3؛
نفیسی، سعید، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی، تهران، 1344ش؛
نیز:

Bankipore;
Rieu, Ch., Catalogue of the Persian Manuscripts in the British Museum, London, 1966.

علی آل‌داود