بندۀ تبریزی

بَنْده تَبْریزی، میرزا محمد رضی (د 1223ق / 1808م)، متخلص به بنده، شاعر، نویسنده و خوش‌نویس اوایل عصر قاجار. اجداد او جملگی از بزرگان و امرای آذربایجان بودند (هلاكو، 29؛ نادرمیرزا، 334). پدرش میرزا محمد شفیع تبریزی، مستوفی دیوان نادرشاه افشار (سل‌ 1148-1160ق / 1735-1747م)، و وزیر آذربایجان بود (محمود میرزا، 2 / 657- 658؛ ابوالحسن، 174-175؛ محمدكاظم، 2 / 457).
با توجه به آنکـه نادر میرزا، نوادۀ بندۀ تبریزی، درگذشت او را در 65 سالگی دانسته است (ص 336)، می‌توان گفت كه او در حدود سال 1158ق / 1745م زاده شده است (نک‌ : استوری، 2 / 665؛ بامداد، 2 / 42). از دوران كودكی و نوجوانی محمد رضی اطلاعی در دست نیست. وی پس از درگذشت پدر، به روزگار كریم خان زند (د 1193ق / 1779م) به منصب استیفا رسید (نادر میرزا، 335) و با تأسیس سلسله قاجار به این خاندان روی آورد و مستوفی و صاحب دیوان رسائل شد (مفتون، 1 / 63-64؛ هدایت، ملحقات ...، 118). او تنظیم و نگارش‌نامه‌ها، احكام و فرمانهای آقا محمدخان قاجار را به زبانهای عربی، تركی و جغتایی عهده‌دار بود (نادرمیرزا، استوری، همانجاها).
میرزا محمد رضی در دربار فتحعلی شاه قاجار (سل‌ 1212-1250ق / 1797-1834م) قدر و منزلت بسیار یافت و از مستوفیان و منشیان خاص او گردید (اختر، 1 / 32-33؛ مفتون، نادرمیرزا، همانجاها). برخی به اشتباه منصب پدر را به پسر نسبت داده‌اند و او را مستوفی دیوان نادرشاه پنداشته‌اند (مثلاً دیهیم، 2 / 91)؛ همچنین اشارۀ بسمل شیرازی كه او را در دیوان محمدشاه قاجار (سل‌ 1250-1264ق / 1834- 1848م) صاحب منصب دانسته است (ص 606)، با توجه به تاریخ درگذشت او خطایی آشكار است.
میرزا رضی به زبانهای فارسی، عربی و تركی تسلط كامل داشت و آثاری به نظم و نثر به این زبانها بر جا گذاشت (مفتون، 1 / 64؛ هدایت، مجمع ...، 4 / 177- 178، ملحقات، 118-119). مفتون دنبلی مهارت و چیره‌دستی او را در ترسل و انشا ستوده، و او را دبیری بی‌مانند و مترسلی خوش‌ذوق خوانده است (همانجا). منشآت و رسائل میرزا رضی نشان می‌دهد كه او به اقتضای مشاغل دیوانی، از تكلفات سبك منشیانۀ درباری بر كنار نمانده است (برای نمونه، نک‌ : فرهاد میرزا، 26-36، به نقل از بندۀ تبریزی). اشعار بنده اندك است و او گاهی به فرمان شاه به قصیده‌گویی و مدیحه‌سرایی می‌پرداخت (مفتون، 1 / 66؛ اختر، همانجا).
بندۀ تبریزی خوش‌نویسی چیره‌دست بود و نستعلیق و شكسته را بسیار خوش و ممتاز می‌نوشت؛ او همچنین تغییراتی در شیوۀ میرعماد پدید آورد كه مورد پسند واقع شد (همانجا؛ محمود میرزا، 2 / 658؛ مفتون، 1 / 64). یك نسخه از دیوان فتحعلی شاه قاجار به خط نستعلیق و بسیار خوش از بندۀ تبریزی موجود است (بیانی، 1 / 217؛ برای نمونه‌های دیگری از خط او، نک‌ : فرهاد میرزا، 32، 277). به گواهی اعتضادالسلطنه محمد شاه خوش‌نویسی را از بنده فرا گرفت (ص 404).
بندۀ تبریزی را مردی زودرنج، ناشكیبا و تندخو دانسته‌اند. در بعضی منابع به باریك‌بینی و وسواس بیش از حد او اشاره شده است (اختر، نیز هدایت، مجمع، همانجاها؛ مفتون، 1 / 64-65).
غالب منابع درگذشت او را در 1223ق آورده‌اند (اختر، محمود میرزا، همانجاها؛ مفتون، 1 / 65؛ قس: هدایت، همانجا؛ دیوان‌بیگی، 1 / 258، كه به 1222ق اشاره كرده‌اند). رضاقلی هدایت در ملحقات روضة الصفا به خطا سال درگذشت میرزا رضا (د 1243ق)، پسر میرزا رضی را به او نسبت داده است (ص 119).
با توجه به اینکـه در 1224ق منصب دولتی و اموال و تیول میرزا رضی به پسرش میرزا رضا واگذار شد (نک‌ : نادر میرزا، 337-339)، می‌توان اطمینان داشت كه وی پیش از این تاریخ وفات یافته باشد؛ ازاین‌رو، قول بسمل شیرازی نیز كه درگذشت او را در 1233ق / 1818م دانسته (همانجا)، مردود است. پیكر بنده را به دستور فتحعلی شاه از دارالخلافه به نجف اشرف منتقل كردند و در همان جا به خاك سپردند (مفتون، 1 / 65-66؛ اختر، همانجا).

آثـار

1. زینة التواریخ، تاریخ عمومی از آغاز آفرینش آدم تا 12 سال از سلطنت فتحعلی شاه قاجار كه به دستور و به نام او در حدود سال 1218-1221ق (قس: شورا، 21 / 116-117) نوشته شده است. این كتاب اخبار و آثار انبیا و امامان (ع)، حكما، عارفان، دانشمندان، شاعران و پادشاهان را در بر می‌گیرد (اختر، همانجا؛ گلچین معانی، 2 / 651-653؛ منزوی، خطی، 6 / 4175؛ ریو، I / 135-137). میرزا عبدالكریم اشتهاردی (شهاوری) در تألیف این كتاب با میرزا رضی همكاری داشته است (نک‌ : شورا، 21 / 111-112؛ هدایت، ملحقات، 118، مجمع، 4 / 177- 178). نادر میرزا، میرزا عبدالوهاب معتمدالدوله را نیز در نگارش زینة التواریخ، یار و همراه میرزا رضی دانسته است (ص 337).
گفتۀ برخی از مورخان مبنی‌بر همكاری عبدالرزاق دنبلی (مفتون) در تألیف كتاب (هدایت، ملحقات، همانجا؛ اعتضادالسلطنه، 259) درست نمی‌نماید، زیرا خود عبدالرزاق در نگارستان دارا كه شرح مفصلی از بنده و آثار او به دست داده است، هیچ اشاره‌ای به همكاری خود در تألیف این اثر نمی‌كند (نک‌ : 1 / 63-66؛ نیز شورا، همانجا؛ آقابزرگ، 12 / 91).
بندۀ تبریزی زینة التواریخ را به رسم تاریخ‌نگاران عصر خویش، به نثری منشیانه و مترسلانه، مطابق با معیارهای فصاحت و بلاغت آن روزگار نگاشته است (نک‌ : اختر، 1 / 33؛ هدایت، همانجا، نیز 128). نسخه‌های متعددی از این كتاب در كتابخانه‌های مختلف نگهداری می‌شود (نک‌ : منزوی، فهرستواره ...، 1 / 629-630).
2. عشق و روح، یا حسن و دل، از منشآت ادبی و عرفانی بنده است كه در قالب حكایت و افسانه به نثر مصنوع و به زبانی شیوا نگاشته شده، و نسخه‌های متعددی از آن در كتابخانه‌های مختلف موجود است (نک‌ : همان، 1 / 316؛ همو، خطی، 2(1) / 1283؛ مركزی، خطی، 12 / 2617).
3. دیوان، از بندۀ تبریزی دیوان شعری بر جا مانده است (آقابزرگ، 9 / 142). نسخه‌های متعددی تحت عنوان دیوان رضی از مؤلفی ناشناخته در كتابخانه‌های مختلف نگهداری می‌شود كه احتمال می‌رود از میرزا رضی بنده تبریزی باشد (منزوی، خطی، 3 / 2334، خطی مشترك، 9 / 2101؛ مركزی، خطی، 16 / 726).
4. ترجمۀ حوادث نامه، یا تاریخ فتوحات، یا روزنامۀ ناپلئون، یا تاریخ ناپلئون، دربارۀ وقایع جنگ ناپلئون با اتریش و روسیه (1220ق / 1805م). این كتاب به عباس میرزا نایب‌السلطنه اهدا شد و میرزا رضی آن را در 1222ق از تركی به فارسی ترجمه كرد. نسخه‌های متعدد این اثر در كتابخانه‌های مختلف یافت می‌شود (ملی، 1 / 68-69؛ مركزی، خطی، 9 / 1450-1451، 16 / 41؛ استوری، 2 / 666).
5. منشآت و نامه‌ها. نامه‌های پراكنده‌ای از میرزا محمد رضی در كتابخانه‌های مختلف موجود است (هدایت، همان، 593؛ ملی، 6 / 421؛ شورا، 21 / 282؛ مركزی، خطی، 9 / 1215، 10 / 1943؛ مركزی، میكروفیلمها، 1 / 227، 2 / 259).
6. ترجمۀ فارسی خطبۀ بی‌نقطه و خطبۀ بی‌الف حضرت علی (ع) (بسمل شیرازی، 606؛ دیهیم، 2 / 92؛ تربیت، 71).

مآخذ

آقابزرگ، الذریعة؛
ابوالحسن مستوفی، گلشن مراد، به كوشش غلامرضا طباطبایی مجد، تهران، 1369ش؛
اختر، احمد، تذكره، به كوشش عبدالرسول خیامپور، تبریز، 1343ش؛
استوری، چ. ا.، ادبیات فارسی، تحریر روسی برگل، ترجمه یحیی آرین‌پور و دیگران، تحریر احمد منزوی، تهران، 1362ش؛
اعتضادالسلطنه، علیقلی میرزا، اكسیرالتواریخ، به كوشش جمشید كیان‌فر، تهران، 1370ش؛
بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران، تهران، 1357ش؛
بسمل شیرازی، علی اكبر، تذكره دلگشا، به كوشش منصور رستگار فسایی، شیراز، 1371ش؛
بیانی، مهدی، احوال و آثار خوش‌نویسان، تهران، 1345ش؛
تربیت، محمدعلی، دانشمندان آذربایجان، تهران، 1314ش؛
دیوان‌بیگی شیرازی، احمد، حدیقة الشعرا، به كوشش عبدالحسین نوایی، تهران، 1364ش؛
دیهیم، محمد، تذكره شعرای آذربایجان، تهران، 1367-1369ش؛
شورا، خطی؛
فرهاد میرزا قاجار، زنبیل، تهران، 1345ش؛
گلچین معانی، احمد، تاریخ تذكره‌های فارسی، تهران، 1350ش؛
محمدكاظم، عالم آرای نادری، به كوشش محمدامین ریاحی، تهران، 1364ش؛
محمود میرزا قاجار، سفینة المحمود، به كوشش عبدالرسول خیامپور، تبریز، 1346ش؛
مركزی، خطی؛
همان، میكروفیلمها؛
مفتون ذنبلی، عبدالرزاق، نگارستان دارا، به كوشش عبدالرسول خیامپور، تبریز، 1342ش؛
ملی، خطی؛
منزوی، خطی؛
همو، خطی مشترك؛
همو، فهرستوارۀ كتابهای فارسی، تهران، 1374ش؛
نادرمیرزا قاجار، تاریخ و جغرافی دارالسلطنۀ تبریز، به كوشش غلامرضا طباطبایی مجد، تبریز، 1373ش؛
هدایت، رضا قلی، مجمع الفصحا، به كوشش مظاهر مصفا، تهران، 1339ش؛
همو، ملحقات روضة الصفا، تهران، 1339ش؛
هلاكو قاجار، احمد، مصطبۀ خراب، به كوشش عبدالرسول خیامپور، تبریز، 1344ش؛
نیز:

Rieu, Ch., Catalogue of the Persian Manuscripts in the British Museum, Oxford, 1879.

لیلا پژوهنده