برهان الدین جانم

بُرْهان‌ الدّین‌ جانَم‌ (د 990ق‌ / 1582م‌)، شاعر و عارف‌ هندی‌ وابسته‌ به‌ طریقۀ چشتیه‌. وی‌ فرزند شمس‌العشاق‌ میران‌جی‌ (د 902ق‌ / 1497م‌) بود و در عرفان‌ هم‌ مرید او به‌ شمار می‌رفت‌ (برهان‌ الدین‌، 5). پدربرهان‌ الدین‌، در میان‌ مشایخ‌ چشتیۀ دكن‌ دارای‌ شهرت‌ بود (نسیم‌، 260- 269؛ قادری‌، 37؛ احمد، 133). منابع‌ موجود آگاهی‌ چندانی‌ از شرح‌ حال‌ برهان‌ الدین‌ نمی‌دهند و بیشتر به‌ ذكر آثار و ویژگیهای‌ آنها پرداخته‌اند. درباره او همین‌ اندازه‌ می‌دانیم‌ كه‌ علوم‌ ظاهری‌ را نزد پدر فرا گرفت‌ و همچون‌ وی‌ آثار بسیار برجای‌ نهاد. او در بیجاپور ساكن‌ بود و در همانجا نیز درگذشت‌ و به‌ خاك‌ سپرده‌ شد (نسیم‌، 263، 269).

آثـار

برهان‌ الدین‌ دارای‌ آثار منظوم‌ و منثور است‌:

الف‌ ـ منثور

1.كشف‌ العوالم‌، در 7 باب‌ و 7 فصل‌، به‌ فارسی‌. موضوع‌ آن‌ در بیان‌ عوالم‌ مختلف‌ (جسمانی‌، نفسانی‌، ذاتی‌، سری‌، قلبی‌ و روحانی‌) و مراحل‌ سلوك‌ است‌ (منزوی‌، خطی‌ مشترك‌، 3/1793).
2. كلمه الحقایق‌، رسالـه‌ای‌ به‌ اردو در موضوع‌ شریعت‌ و طریقت‌و پرسش‌ و پاسخ‌ در مسائل‌ تصوف‌. شیوه نثر این‌ اثر، به‌ نثر شمس‌ العشاق‌ شباهت‌ بسیار دارد. نثر آن‌ اردو گجراتی‌ و سبك‌ ادبی‌ آن‌، دكنی‌ است‌. این‌ رساله‌ به‌ كوشش‌ محمد اكبرالدین صدیقی‌ در حیدرآباد منتشر شده‌ است‌ (قادری‌، همانجا؛ نسیم‌، 263، 397؛ صدیقی‌، 1/385).
3. كلید گنج‌، در 12 باب‌، در بیان‌ انواع‌ نفس‌، مراحل‌ توحید و راههای‌ رسیدن‌ به‌ حقیقت‌ (منزوی‌، همان‌، 3 / 1811-1812؛ هاشمی‌، 3 / 87- 89).
4. مخزن‌ السالكین‌ و مقصد العارفین‌، به‌ فارسی‌ درباره مسائل‌ بنیادی‌ پیروان‌ چشتیه‌، یعنی وحدت‌ وجود و اقسام‌ آن‌. از این‌ كتاب‌ دو نسخه‌ یكی‌ در موزه ملی پاكستان و دیگری‌ در كتابخانه انجمن‌ ترقی‌ اردو نگهداری‌ می‌شود (نوشاهی‌، 266؛ هاشمی‌، 3 / 92- 95؛ منزوی‌، همان‌، 3 / 1887).
5. معرفت المحبوب، رساله‌ای به فارسی در بیان‌ 4 منزل‌ عرفان‌، یعنی‌ شریعت‌، طریقت‌، حقیقت‌ و معرفت‌. نثر این‌ رساله‌ روان‌، و حاوی‌ معانی‌ عمیق‌ است‌. نسخه‌ای‌ از آن‌ در كتابخانه گنج‌ بخش‌ اسلام‌ آباد نگهداری‌ می‌شود (نك‌ : مآخذ؛ منزوی‌، فهرست‌ ...، 2 / 807، خطی‌ مشترك‌، 3 / 1956-1957، خطی‌، 2(1) / 1399).

ب‌ ـ منظوم‌

1. . ارشاد نامه‌. 2. بشارۃ الذكر، در تصوف‌. این‌ كتاب‌ به‌ پدر او، شمس‌ العشاق‌ نیز منسوب‌ شده‌ است‌. 3. حجة البقاء، گفت‌ و گوی‌ میان‌ مرید و مرشد است‌ كه‌ گمان‌ می‌رود با خوش‌ نامه‌ و خوش‌ نغز میران‌جی‌ شمس‌ العشاق‌ قرابتی‌ دارد. 4. رموز الواصلین‌. 5. سكه سهیلا، تركیب‌بندی‌ به‌ زبان‌ اردو كه‌ در میان‌ هر 3 بیت‌ آن‌، یك‌ بند با موضوع‌ توحید گنجانده‌ شده‌ است‌. 6. منفعت‌ الایمان‌، درباره اعتقادات‌ ماده‌ پرستان‌ و پرهیز مریدان‌ از آن‌ اعتقادات‌. 7. نسیم‌ الكلام‌، شرح‌ آیات‌ قرآنی‌. 8. نكتۀ واحد، در توحید. 9. وصیت‌ الهادی‌، مثنوی كوتاهی به زبان اردو در زمینه تصوف‌ (نسیم‌، 261-264؛ صدیقی‌، 1/384).
در میان‌ نسخه‌های‌ خطی‌ انجمن‌ ترقی‌ اردو نام‌ رسالۀ وجودیه‌ نیز از او به‌ چشم‌ می‌خورد كه صدیقی‌ در فهرست‌ اردو مخطوطات‌ از آن‌ نام‌ برده‌ است‌ (1 / 385). گفته‌اند كه‌ كلام‌ برهان‌الدین‌ بسیار به‌ كلام‌ شمس‌ العشاق‌ شباهت‌ دارد، با این‌ تفاوت‌ كه‌ اندكی‌ نسبت‌ به‌ آن‌ روان‌تر است‌؛ در آثار هر دو آنها سبك‌ دكنی‌ مشاهده‌ می‌شود.
شاه‌ امین‌ الدین‌ اعلێ‌ (د 1086ق‌/1675م‌) فرزند برهان‌ الدین‌، همچون‌ وی‌ از اولیا بود. از مریدان‌ برهان‌ الدین‌ می‌توان‌ از شاه‌ داول‌ (د1068ق‌/1658م‌) نام‌ برد كه‌ ساكن‌ بیجاپور و مؤلف‌ ناری‌ نامه‌ و كشف‌ الانوار است‌ (منزوی‌، فهرست‌ 2/1399؛ نسیم‌، 261، 269؛ صدیقی‌، 4/95).
سراج‌ العشق‌ مثنویی‌ است‌ به‌ فارسی‌ كه‌ در مناقب‌ برهان‌الدین‌، شمس‌ العشاق و شاه امین‌ الدین‌ اعلی‌ سروده‌ شده‌ است‌ و دو نسخه‌ از آن‌ در موزه ملی‌ كراچی و انجمن‌ ترقی‌ اردو نگهداری‌ می‌شود كه‌ در نسخه اخیر نام‌ نگارنده‌، دستگیر علی‌ بن‌ شاه‌ بابا آمده‌ است‌ (منزوی‌، خطی‌ مشترك‌، 8 / 1155- 1156).

مآخذ

احمد، عزیز، تاریخ‌ تفكر اسلامی‌ در هند، ترجمه محمد جعفر یاحقی‌ و نقی‌ لطفی‌، تهران‌، 1367ش‌؛
برهان‌الدین‌ جانم‌، معرفت‌ المحبوب‌، نسخۀ عكسی‌ موجود در كتابخانه مركز؛
صدیقی‌، افسر، مخطوطات‌ انجمن‌ ترقی‌ اردو، كراچی‌، 1965م‌؛
قادری‌، حامد حسن‌، داستان‌ تاریخ‌ اردو، آگره‌، 1941م‌؛
منزوی‌، خطی‌؛
همو، خطی‌ مشترك‌؛
همو، فهرست‌ نسخه‌های‌ خطی‌ كتابخانه گنج‌ بخش‌، اسلام‌ آباد، 1357ش‌؛
نسیم‌، ا. د.، «مشایخ‌ اردوسری‌ مصنفین‌»، تاریخ‌ ادبیات‌ مسلمانان‌ پاكستان‌ و هند، لاهور، 1971م‌، ج‌ 6؛
نوشاهی‌، عارف‌، فهرست‌ نسخه‌های‌ خطی‌ فارسی‌ موزۀ ملی‌ پاكستان‌، كراچی‌، 1362ش‌؛
هاشمی‌، متین‌، فهرست‌ مخطوطات‌ دیال‌ سنگه ترست‌ لائبریری‌، لاهور، 1979م‌.

مرجان‌ افشاریان‌