بدیعی سمرقندی

بَدیعیِ سَمَرقَندی، یوسف (د897ق/ 1492م)، متخلص به بدیعی، ادیب و سخنور قرن 9ق/ 15م. از زندگانی او اطلاعات اندکی بر جای مانده است. از آنجا که وی در اندجان (شهری در فرغانه) به دنیا آمد (خواندمیر، حبیب...، 4/ 337)، برخی منابع او را با نسبت اندجانی خوانده‌اند (صبا، 102؛ نفیسی، 1/ 323).
بدیعی از خردسالی به شعر و شاعری روی آورد. در آغازِ نوجوانی رهسپار سمرقند شد و به فراگیری دانش و فنون شعر پرداخت. در آنجا با مولانا صفایی، شاعر اندجانی آشنا شد و در حلقۀ شاگردان او درآمد. پیوند دوستانه و عمیق میان آن دو سبب شد که برخی بدیعی را با تخلص و شهرت صفایی بخوانند، اما این موضوع سبب رنجش شاعر جوان می‌شد (علیشیر، 48، 222؛ خواندمیر، همانجا؛ آقابزرگ، 9(1)/ 131). گفته‌اند که اشعار ایام نوجوانی او از پختگی لازم برخوردار نبود؛ با این حال، وی پس از وقوف به صنایع شعری و فراگرفتن عروض، بدیع و معانی و بیان در سرودن انواع شعر تبحر یافت (علیشیر، خواندمیر، صبا، همانجاها).
بدیعی در عهد محمد بایسنقر به شهرت رسید (دولتشاه، 412) و در دوران سلطان حسین بایقرا (ﺣﻜ 872-911ق/ 1467م-1505م) از ماوراء‌النهر به هرات آمد و در درگاه او تقرب و حرمت بسیار یافت (خواندمیر، همانجا، نیز، خلاصة...، 30-31؛ صبا، همانجا). وی پس از سفر به نواحی مختلف خراسان و به روایتی دکن هند (علیشیر، همانجا؛ علی حسن‌خان، 58؛ صفا، 4/ 120)، سرانجام به سرخس آمد. او در همین شهر درگذشت و مقبرۀ شیخ لقمان پرنده (بابالقمان) به خاک سپرده شد؛ به این مناسبت، گاهی او را سرخسی هم نامیده‌اند (واله، 118؛ علیشیر، 222، 49؛ خواندمیر، حبیب، همانجا).
از بدیعی ابیاتی پراکنده در تذکره‌ها باقی مانده، و دیوانی از وی تا کنون به دست نیامده است (ﻧﻜ : علیشیر، همانجا؛ خواندمیر، خلاصة، 31؛ صدیق حسن خان، 16؛ علی حسن خان، 58-59؛ صبا، 103). بدیعی در فن معما چیره‌دست بود و رساله‌ای با عنوان شرح معما در تبیین قواعد معما و نجوم تألیف کرد. این رساله در 894ق/ 1489م نگاشته شده، و مشتمل بر 10 «شجره» است (علیشیر، 49، 222؛ خواندمیر، حبیب، همانجا؛ منزوی، خطی مشترک، 14/ 13). دست‌نویسی از این اثر در کتابخانۀ پنجاب نگهداری می‌شود (همانجا؛ حسین، 3/ 650). همچنین استقبال او از قصیدۀ «مرآت‌الصفا» مشهور است (علیشیر، آقابزرگ، همانجاها).
در برخی منابع متأخر به اثر دیگری از بدیعی با عنوان مثلثات منظوم یا نصاب مثلث اشاره شده است (حسین، منزوی، همانجاها)، درحالی‌که برخی احتمال می‌دهند که این اثر به شاعر سدۀ 10ق/ 16م، بدیعی تبریزی تعلق داشته باشد، به‌خصوص که در همۀ موارد نام مؤلف با ابهام آمده است (همو، خطی، 3/ 2022؛ خطی مشترک، 14/ 302-303؛ ترتیب، 65-66؛ نیز ‌ﻧﻜ : مشار، 5/ 5220).

مآخذ

آقابزرگ، الذریعة؛
تربیت، محمدعلی، دانشمندان آذربایجان، تهران، 1314ش؛
حسین، محمدبشیر، فهرست مخطوطات شیرانی، لاهور، 1973م؛
خواندمیر، غیاث‌الدین، حبیب‌السیر، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، 1362ش؛
همو، خلاصة‌الاخبار، به کوشش گویا اعتمادی، کابل، 1345ش؛
دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، به کوشش ادواردبراون، لیدن، 1318ق؛
صبا، محمدمظفرحسن، تذکرۀ روز روشن، به کوشش محمد حسین رکن‌زادۀ آدمیت، تهران، 1343ش؛
صدیق حسن خان، محمد، نگارستان سخن، به کوشش محمد عبدالمجیدخان، کلکته، 1293ق؛
صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، تهران، 1356ش؛
علی حسن خان، صبح گلشن، به کوشش محمد عبدالمجیدخان، کلکته ، 1295ق؛
علیشیر نوایی، مجالس‌النفائس، ترجمۀ شاه محمد قزوینی، به کوشش علی اصغر حکمت، تهران، 1363ش؛
مشار، خانبابا، فهرست کتابهای چاپی فارسی، تهران، 1355ش؛
منزوی، خطی؛
همو، خطی مشترک؛
نفیسی، سعید، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی، تهران، 1344ش؛
واله داغستانی، علیقلی، ریاض‌الشعراء، نسخۀ خطی کتابخانۀ ملی ملک، ﺷﻤ 4304.

لیلا پژوهنده