بدایع نگار

بَدایعْ‌نِگار، میرزامهدی (1279-1360ق/ 1862-1941م)، فرزن سیدمصطفى حسینی تفرشی، مؤلف، ادیب و دولتمرد عصر قاجار. او در تهران متولد شد و تحصیلات خود را درهیمن شهر در زمینه‌های صرف و نحو، علوم دینی، نجوم، رمل، ریاضی، حکمت و عرفان آغاز کرد و در این راه توانست از میرزاحسین نوری و شیخ محمدکاظمینی اجازۀ روایت گردید و آثار بسیار متنوعی نیز تألیف کند (خیابانی، 236-237؛ مدرس، 5/ 120؛ بدایع‌نگار، خیرالکلام، 5-6).
بدایع‌نگار افزون بر فضل و دانشی که در علوم معقلو و منقول داشت، از سنین نوجوانی به مشاغل اداری و دولتی روی آورد. در 1297ق/ 1880م منشی وزارت خارجه شد و در 1301ق به عضویت شورای دولتی، و در 1329ق/ 1911م به عضویت مجلس مشاورۀ وزارت خارجه درآمد و مدتی نیز به نیابت این وزارتخانه رسید. او همچنین موفق به دریافت نشان شیروخورشید در1307ق، نشان و حمایل امیر تومانی در 1313ق شد (ممتحن‌الدوله، 212-213؛ مرسلوند، 2/ 36؛ بامداد، ایزدگشسب، 142). میرزامهدی پس از درگذشت همکارش محمد ابراهیم نواب، ملقب به بدایعنگار (1299ق) در 1300 یا 1301ق به همین لقب خوانده شد (همانجاها). بدایع‌نگار سرانجام در تهران درگذشت و احتمالاً در همین شهر هم به خاک سپرده شد.
بدایع‌نگار شعر نیز می‌سرود. او تخلص خود را «مخلص» و «لاهوتی» ذکر کرده است (ﻧﻜ : ریاض...، 3، بدایع‌ الاسرار، 2، بدایع‌ الموالید، 1). مجموع سروده‌های بدایع نگار به گفتۀ خود او به 18 هزار بیت می‌رسد (خیرالکلام، 289). این اشعار با وجود ستایش مبالغه‌آمیز سراینده (همان، 6، 289) دارای پایه‌ای متوسط، گاه ضعیف است. شاعر در این سروده‌ها که فاقد نوآوری و ابداع است، به شیوه و سبک گذشتگان در قالبها و موضوعات گوناگون طبع‌آزمایی کرده است (‌ﻧﻜ : «ابیات...»،2،ﺟﻤ؛ خیرالکلام، سراسر کتاب).
آثار منثور بدایع‌نگار، نشان از سادگی، روانی و اختصار آنها دارد، هرچند خود به کرات و با تمجید فراوان از جامعیت، ایجاز و مفید بودن آثارش یاد کرده است (‌ﻧﻜ : همان، 6، بدایع‌الاسرار، 2-3، 141، ریاض ،4).

آثار

الف ـ آثار منظوم

1. خیرالکلام، مثنوی حکمی و تعلیمی، آمیخته به اخبار، روایات و قصص، متأثر از مثنوی معنوی در حدود 6 هزار بیت. بدایع‌نگار در مقدمۀ این اثر ــ که آن را در 1340ق و در عهد احمدشاه قاجار به اتمام رسانده است ــ ضمن اشاره به اشعار مدحی خود برای «ناکسان»، سرودن این مثنوی را حاصل عزلت‌گزینی از خلق و زبان حال خود در پیری شمرده است (ص 6). وی در پایان در «سبب ختم کتاب» از نادانی و تعصب مردم زمانه به خصوص عالمان عصر شکوه کرده، و طعنه و انکار آنان را سبب ناتمام گذاردن کتاب شمرده است (ص 288-290). خیرالکلام در سالهای 1319 و 1322ش در تهران به چاپ رسیده است.
2. دیوان. بدایع‌نگار به دیوان 10 هزار بیتی خود شامل غزل و قصیده اشاره کرده است (همان، 6). این دیوان در1306ش، و منتخب اشعار او در1322ش، و نمونۀ دیگری از اشعار وی در 1346ق در تهران به چاپ رسیده است. افزون بر این، پاره‌ای از اشعار، مطایبات و هزلیات برگرفته از دیوان او نیز در حاشیه و انتهای کتاب بدایع‌ الاسرار او آمده است.

ب ـ آثار منثور

1. افتضاح‌ الکافرین، در بیان اختلافات انجیلهای چهارگانه. این کتاب همراه با بدیع‌ الاحکام و بدایع‌ المهدویه از آثار مؤلف، به کوشش محمدقزوینی در تهران چاپ شده است (1324ق).
2. ایران‌نامه. این کتاب با موضوع تاریخ در استانبول به چاپ رسیده است.
3. بدایع‌ الاحکام فی فقه‌ الاسلام، ترجمۀ فارسی بدایع‌ المهدویة فی فقه‌ الاﺛﻨﻰ عشریۀ خود اوست. وی گفتارهایی از بزرگان مذاهب اهل سنت را به کتاب افزوده، و «اختصار» و «جامعیت» این گفتارها را از امتیازات کتاب برشمرده است. تألیف این اثر در 1318ق به پایان رسیده است (بدایع‌نگار، بدایع‌الاسرار، 2-3؛ آقابزرگ، 3/ 61).
4. بدایع‌الاسرار، در اصول دین و بیان مذاهب و اختلاف آنها از دیدگاه حکمت، عرفان، کلام، اخبار و روایات. این کتاب مشتمل بر 5 بخش با عنوان «سرّ» و فصلهای کوچک‌تری با عنوان «بدیعه» است. تألیف بدایع‌الاسرار در1329ق به انجام رسید و در1332ق در تهران چاپ شد.
5. بدایع‌ الانساب فی مدفن‌ الاطیاب، در بیان مدفن برخی از سادات و امام‌زادگان به زبان فارسی. این کتاب خلاصه و گزیده‌ای است از کتاب خلاصة‌ التواریخ در انساب که در1350ق نوشته شده، و به همراه مختصر جغرافی دنیا و بدایع‌ البیان در تهران در 1359ق/ 1319ش به چاپ رسیده است (آستان...،6/ 642).
6. بدایع‌الانوار فی احوال سابع‌ الائمة‌ الاطهار، یا بدایع‌الانوار فی احوال سابع‌الاطهار، در شرح احوال امام موﺳﻰ کاظم(ع) بر پایۀ احادیث و مراجع تاریخی شیعه، در3باب. به نظر می‌رسد که این کتاب در شمار نخستین و مفصل‌ترین آثار بدایع‌نگار است که مورد تأیید مراجع شیعی ازجمله میرزا محمدحسن شیرازی قرار گرفته است. تألیف کتاب در1300 یا 1302ق به انجام رسیده، و در 1306ق در تهران چاپ شده است (‌ﻧﻜ : استوری، 2/ 997؛ ملی، 1/ 314؛ منزوی، 3/ 1561).
7. بدایع‌البیان فی جامع‌القرآن، در قرائات، ناسخ، منسوخ، سور و نزول و ثمرات سور، در 8 باب در 1346ق تألیف شده (آقابزرگ، 26/ 88؛ مشار،6/ 430-431؛ نیز ‌ﻧﻜ : استوری، همانجا)، و در1359ق/ 1319ش چاپ شده است.
8. بدایع‌الحکمة، در کلام، به زبان عربی و فارسی، که در1345ق در تهران به چاپ رسیده است.
9. بدایع‌العروض، در تهران در 1344ق/ 1304ش چاپ شده است.
10. بدایع‌الموالید، در تعیین روزهای ولادت و رحلت امامان معصوم(ع) که در1340ق تألیف شده است. این کتاب به اختصار و با نثر مرسل در 14 بدیعه (بخش)، یک مقدمه و یک خاتمه نگاشته شده، و در1304ش در تهران به چاپ رسیده است.
11. بدایع‌المهدویة فی فقه‌الاثنی عشریه (‌ﻧﻜ : آثار منثور، ﺷﻤ 1، 3).
12. بدایع الوصول اﻟﻰ علم الاصول، در اصول فقه، به زبان فارسی. این کتاب در1324ق در تهران به چاپ رسیده است.
13. البدیعیة فی شرح‌ الفیة، شرح‌ا لفیۀ ابن مالک نحوی که به زبان عربی نوشته شده و بالاهوتیه (ﺷﻤ 18) در1319ق در تهران چاپ شده است.
14. توضیح‌ البیان فی تسهیل‌ الاوزان (تهران، 1313ق).
15. جغرافیای دنیا (تهران، 1319ش).
16. ریاض‌ المنجمین، در هیأت جدید و قدیم، تقویم و نجوم، به زبان فارسی و به نثر مرسل، مشتمل بر یک مقدمه، دو مقاله، 10 باب و یک خاتمه. این کتاب به نام ناصرالدین شاه در1300ق تألیف شده، و در1301ق در تهران به چاپ رسیده است.
17. فتح‌نامۀ هرات. در تهران چاپ شده است.
18. لاهوتیه، ترجمه‌ای فارسی از شرح تهذیب‌ المنطق تفتازانی (تهران،1319ق).

آثار خطی

1. رسالۀ معاد (متمم کفایة‌ العرفان). بدایع نگار این رساله را یک سال پس از تألیف کفایة‌ العرفان و در جهت تکمیل آن، مشتمل بر یک مقدمه، 13 فصل و یک خاتمه به نام ناصرالدین شاه نگاشته است (ملی، 2/ 45-46)؛ 2. کفایة‌ العرفان، در عقاید و اصول دین، به شیوۀ عرفانی که به زبان فارسی نگاشته شده است (همان،1/ 402-403).

آثار یافت‌نشده یا منسوب

1. ازهار الربیع (‌ﻧﻜ : مرسلوند، 2/ 37). آقابزرگ مؤلف این کتاب را میرزا فضل‌الله فرزند ملاداوود سدخروی (سودخری) مشهدی، ملقب به بدایع نگار و معروف به ملاباشی (د1343ق) دانسته است (1/ 534، 21/ 156)؛ 2. بدایع‌ الحساب، منتخب و گزیدۀ الخلاصة‌ البهائیه، یا خلاصة ‌الحسابِ شیخ بهایی (همو،3/ 64؛ منزوی، 4/ 2615؛ نیز ‌ﻧﻜ : بدایع‌نگار، بدایع‌ الموالید، برگ آغازین)؛ 3. بدایع‌ الرمل، در علم رمل (‌ﻧﻜ : همانجا، نیز خیر الکلام، 6)؛ 4. حمدان و نمدان، در حکایات مضحک و مطایبات (‌ﻧﻜ : همو، بدایع‌ الموالید، همانجا؛ آقابزرگ، 7/ 90)؛ 5. صراط‌العارفین فی اصول‌الدین، شرح فارسی رسالۀ اصول‌الدین که توسط میرداوود بن اسماعیل بن حسین حسینی تفرشی، جد اعلای بدایع نگار تألیف شده است (‌ﻧﻜ : همو، 2/ 187، 15/ 34)؛ 6. عقاید المنصفین، دربارۀ اختلاف تورات و انجیل (‌ﻧﻜ : بدایع‌نگار، بدایع‌ الموالید،همانجا)؛ 7. العلائم‌ البدیعة، در احوال و تصانیف علمای شیعه (‌ﻧﻜ : آقابزرگ، 10/ 154، 15/ 308)؛ 8. منظومۀ سجادیه، مشتمل بر هزار بیت در شرح احوال امام زین‌العابدین(ع) (بدایع نگار، ریاض، 3-4).

مآخذ

آستان قدس، فهرست؛
آقابزرگ، الذریعة؛
استوری، چ. ا.، ادبیات فارسی، ترجمه به روسی: یو.ا. برگل، ترجمۀ ﭔﺤﭝﻰ آرین‌پور و دیگران، تحریر احمد منزوی، تهران، 1362ش؛
ایزدگشسب، اسدالله، شمس‌التواریخ، به کوشش عبدالباقی ایزدگشسب، تهران،1345ش؛
بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران، تهران،1351ش؛
بدایع نگار، مهدی، «ابیات و قطعات و مطایبات»، در حاشیۀ بدایع‌الاسرار (ﻫﻤ)؛
همو، بدایع‌الاسرار، تهران،1332ق؛
همو، بدایع‌الموالید، به کوشش علی ملهمی، تهران، 1304ش؛
همو، خیرالکلام، به کوشش علی ملهمی، تهران، 1360ق/ 1319ش؛
همو، ریاض‌ المنجمین، تهران، 1301ق؛
خیابانی، علی، علماء معاصرین، به کوشش محمدباقر آقاخویی کلکته‌چی، تهران، 1366ق؛
مدرس، محمدعلی، ریحانة‌ الادب، تهران، 1369ش؛
مرسلوند، حسن، زندگی‌نامۀ رجال و مشاهیر ایران، تهران، 1369ش؛
مشار، خانبابا، مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، تهران، 1344ش؛
ملی، خطی؛
ممتحن‌ الدولیۀ شقاقی، مهدی‌خان و میرزاهاشم‌خان، رجال وزارت خارجه، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1365ش؛
منزوی، احمد، فهرستوارۀ کتابهای فارسی، تهران، 1376-1378ش.

لیلا پژوهنده