بشتکی

بَشْتَكی‌، بدرالدین‌ محمد بن‌ ابراهیم‌ بن‌ محمد (748-830ق‌ / 1347-1427م‌)، كاتب‌ و شاعر. سبب‌ شهرت‌ وی‌ به‌ بشتكی‌ آن‌ است‌ كه‌ در بشتك (محله‌ای‌ خارج‌ از قاهره‌) به‌ دنیا آمد و زمانی‌ را در خانقاه‌ بشتك‌ سپری‌ كرد (ابن‌ حجر، انباء...، 8 / 132، ذیل‌...، 309؛ سخاوی‌، الضوء...، 6 / 277). پدر وی‌ اهل‌ دمشق‌ بود و به‌ همین‌ سبب‌، برخی‌ پسر را نیز دمشقی‌ پنداشته‌اند (ابن‌ حجر، سخاوی‌، همانجاها)؛ اما از آنجا كه‌ در قاهره‌ نشأت‌ یافت‌، منابع‌ متأخرتر او را قاهری هم خوانده‌اند (بغدادی‌، 2 / 186؛ كحاله‌، 7 / 215).
بشتكی‌ از همان كودكی دوستدار علم‌ بود و قرآن‌ و نیز چندین‌ كتاب‌، از جمله‌ كتابی‌ در فقه‌ حنفی‌ را حفظ كرد؛ سپس‌ از محضر استادانی‌ چون‌ ابن‌ نباته‌، بهاءالدین‌ سبكی‌، شمس‌الدین‌ ابن‌ صائغ‌ و ابن‌ ابی‌ حجله‌ و دیگران‌ كسب‌ علم‌ كرد (ابن‌ حجر، سخاوی‌، همانجاها؛ ابن‌ عماد، 7 / 195). او پس‌ از چندی‌، با جلال‌الدین‌ خطیب‌ دارَیا آشنا گردید و همراه‌ وی‌ راهی‌ دمشق‌ شد و از دانشمندان‌ آنجا نیز بهره‌ برد (ابن‌ حجر، انباء، همانجا).
بشتكی‌ خطی‌ نیكو داشت‌ و آثار بزرگانی‌ چون‌ ابن‌ نباته‌ ( دیوان‌وی‌ را در 2 مجلد گرد آورده‌ است‌) را استنساخ‌ كرد. وی‌ از این‌ طریق‌ روزگار می‌گذرانید (ابن‌ حجر، همانجا؛ سخاوی‌، همان‌، 6 / 277- 278؛ ابن تغری‌ بردی‌، 15 / 143)؛ گویند كه‌ در یكی‌ از خانه‌های‌ مدرسه منصوریه‌ منزل‌ داشت‌ و سراسر روز به‌ كار استنساخ‌ مشغول‌ بود و هرروز 5 كرّاسه‌ (درباره كراسه‌، نك‌ : افشار، 33- 35) باز می‌نوشت و دوشنبه‌ها و پنج‌شنبه‌ها برای‌ خرید به‌ بازار كتاب‌ می‌رفت‌ (ابن‌ حجر، ذیل‌، 310؛ مقریزی‌، 4(2) / 761؛ ابن‌ تغری‌ بردی‌، همانجا).
بشتكی‌ با شیخ شهاب‌الدین كازرونی (د 733ق‌ / 1333م‌) همنشین‌ بود (نك‌ : ابن‌حجر، الدرر...، 5 / 235-236). این‌ شیخ‌ كه‌گویا از سرزمین‌ فارس‌ به‌ مصر رفته‌ بود، صوفی‌ مشرب‌ بود و مردم‌ بسیاری‌، به‌ خصوص‌ جوانان‌ به‌ امید كرامات‌، به‌ وی‌ گرویدند. یكی‌ از این‌ جوانان‌، بشتكی‌ بود كه‌ دیرزمانی‌ در خدمت‌ او ماند و بسیاری از آثار ابن عربی را برای وی استنساخ‌ كرد. اما سرانجام‌، وی‌ از این‌ صوفی‌ و به‌ خصوص‌ از ابن‌ عربی‌ روی‌ بر تافت‌ و حتی‌ به‌ تقبیح‌ عقاید او نیز پرداخت‌ (همو، انباء، همانجا) و آنگاه‌ به‌ مذهب‌ ظاهری‌ ابن‌ حزم‌ گرایید. در منابع‌ (همان‌، 8 / 132-133) چنین‌ آمده‌ است‌ كه‌ وی‌ یك‌ بار در مكه‌ و یك‌ بار در قاهره‌ مورد بازخواست‌ قاضیان‌ قرار گرفت‌ و حتی‌ به‌ زندان‌ افتاد. از نوشته ابن‌ حجر (همانجا) چنین‌ بر می‌آید كه‌ سبب‌ این‌ امر، گرایش‌ وی‌ به‌ مذهب‌ ظاهری‌ بوده‌ است‌؛ اما به‌ نظر می‌رسد، همان‌طور كه‌ سخاوی‌ اشاره‌ كرده‌، سبب‌ آن‌ گرایشهای‌ صوفیانه او بوده‌ است‌ ( الضوء، 6 / 277).
بشتكی به‌ هزل‌ و مجون‌ بسیار علاقه‌مند بود و با كسانی‌ چون‌ ابن‌ خطیب‌ داریا و شرف‌الدین‌ عیسی‌ عالیه‌، معروف‌ به‌ عویس‌ و ابن‌ مكانس‌ مكاتباتی‌ به‌ هزل‌ داشت‌ (ابن‌ حجر، همان‌، 8 / 133؛ ابن‌ تغری‌ بردی‌، 15 / 144؛ عصام‌الدین‌، 1 / 397-401) و كسانی‌ چون‌ ابن‌ حجه‌ (در 2 بیت‌)، بدرالدین دمامینی‌ (در 1 بیت‌) و ابن‌ خطیب‌ داریا (در 2 بیت‌) را هجو گفت‌ و پاسخهای‌ سخت‌ شنید (مثلاً هجاهای‌ عویس‌ دربارۀ او بسیار زننده‌ است‌، نكـ: سخاوی‌، همان‌، 6 / 278-279؛ ابن‌ تغری‌ بردی‌، همانجا؛ ابن‌ صیرفی‌، 3 / 295-296؛ ابن‌ ایاس‌، 2 / 114)؛ سرانجام‌، بشتكی‌ دست‌ از هجا و ستیزه‌ كشید و دین‌داری‌ و عزلت پیشه كرد (ابن حجر، همان‌، نیز ذیل‌، همانجاها؛ سخاوی‌، همان‌، 6 / 278).
از شاگردان‌ وی‌ می‌توان‌ ابن‌ حجر عسقلانی‌ را نام‌ برد. وی‌ نزد بشتكی‌، ادب‌، عروض و انشا آموخت‌؛ نیز ابن‌ مكانس‌، تربیت‌ فرزندش‌ مجدالدین‌ را به‌ وی‌ سپرد (ابن‌ حجر، همانجا؛ سخاوی‌، الذیل‌...، 78، الجواهر...، 1 / 175). بشتكی‌ 80 ساله‌ بود كه‌ سرانجام‌ در یكی‌ از حمامهای‌ قاهره‌ درگذشت‌.

آثار

1. آكام المرجان فی احكام الجان ( آلوارت‌،شم‌ .(103272. مركز الاحاطة فی ادباء غرناطة (عبدالبدیع‌، 2(1)/246). وی‌ الاحاطۀ لسان‌الدین‌ ابن‌ خطیب‌ را كه‌ 8 مجلد بوده‌، در 2 مجلد مختصر كرده‌ است‌؛ سال‌ تلخیص و استنساخ‌ كتاب‌ 793ق‌ است‌. 3. منتقی‌ شرح بدیعیه العمیان‌.(GAL, S, II/6) بدیعیة العمیان‌ از شمس‌الدین‌ محمد ابن‌ جابر هَوّاری‌ است‌ كه‌ احمد بن‌ یوسف‌ بصیر غرناطی‌ بر آن‌ شرحی‌ نوشته‌، و بشتكی‌ منتخبی‌ از آن‌ شرح‌ را گرد آورده‌ است‌. 4 و 5. یك‌ قصیده‌ ( آلوارت‌،شم‌ (2)7890) و یك‌ مدحیه‌ (همان‌، شم‌ .(41 افزون‌ بر این‌، وی‌ كتابی‌ به‌ نام‌ طبقات‌ الشعراء داشته‌ كه‌ در منابع‌ بارها از آن‌ یاد شده‌ (سخاوی‌، الضوء، 6/277؛ شوكانی‌، 2/93؛ حاجی‌ خلیفه‌، 2/120؛ زركلی‌، 5/300)، اما تاكنون‌ نسخه‌ای‌ از آن‌ شناخته‌ نشده‌ است‌.
وی‌ با آنكه‌ اشعار فراوانی‌ داشت‌، هرگز به‌ جمع‌آوری‌ آنها در یك‌ دیوان‌ اقدام‌ نكرد، در عوض ادیبی دیگر به نام‌ شهاب‌الدین‌ حجازی‌ مقداری‌ از آنها را گردآورد (سخاوی‌، الجواهر، 1 / 411؛ شوكانی‌، 2 / 93-94)؛ اما امروز از این‌ مجموعه‌ چیزی‌ جز آنچه‌ سخاوی‌ نقل‌ كرده‌ است‌ (همان‌، 1 / 59، 407-411) و ابیاتی‌ پراكنده‌ در منابع‌ دیگر چیزی‌ یافت‌ نمی‌شود. مجموعۀ این‌ ابیات‌ 164 بیت‌ است‌. مضامینی‌ كه‌ در این‌ اشعار آمده‌، افزون‌ بر اشعار ستایش‌آمیزی‌ كه‌ برای‌ ابن‌ حجر سروده‌ (همان‌، 1 / 411-417)، و مدح‌ ابن‌ جماعه‌ (ابن‌ حجر، انباء، همانجا، ذیل‌، 309؛ سخاوی‌، الضوء، همانجا، این‌ منابع‌ اصل‌ اشعار را ذكر نكرده‌اند)، ابیاتی‌ در غزل‌ (ابن‌ ایاس‌، 2 / 113)، وصف‌ تفرجگاههای‌ قدیم‌ مصر (همو، 1(1) / 54)، رثا (سخاوی‌، الجواهر، 1 / 59) و نیز اشعار مناسبت‌ (ابن‌ ایاس‌، 1(2) / 243) است‌.

مآخذ

ابن‌ ایاس‌، محمد، بدائع‌ الزهور، به‌ كوشش‌ محمد مصطفی‌، قاهره‌، 1402- 1404ق‌؛
ابن‌ تغری‌ بردی‌، النجوم‌؛
ابن‌ حجر عسقلانی‌، احمد، انباء الغمر، حیدرآباد دكن‌، 1392ق‌؛
همو، الدرر الكامنة، حیدرآباد دكن‌، 1396ق‌ / 1976م‌؛
همو، ذیل‌ الدرر الكامنة، به‌ كوشش‌ عدنان‌ درویش‌، قاهره‌، 1412ق‌ / 1992م‌؛
ابن‌ صیرفی‌، علی‌، نزهة النفوس‌ و الابدان‌، به‌ كوشش‌ حسن‌ حبشی‌، قاهره‌، 1973م‌؛
ابن‌ عماد، عبدالحی‌، شذرات‌الذهب‌، قاهره‌،1350ق‌؛
افشار، ایرج‌، «كراسه‌»، میراث‌شهاب‌، قم‌،1379ش‌،س‌6، شمـ4؛
بغدادی‌، هدیه‌؛
حاجی‌ خلیفه‌، كشف‌؛
زركلی‌، اعلام‌؛
سخاوی‌، عبدالرحمان‌، الجواهر و الدرر، به‌ كوشش‌ حامد عبدالحمید و طه‌ زینی‌، قاهره‌، 1406ق‌ / 1986م‌؛
همو، الذیل‌ علی‌ رفع‌ الاصر، به‌كوشش‌ جودت‌ هلال‌ و محمد محمود صبح‌، قاهره‌،1966م‌؛
همو، الضوء اللامع‌، بیروت‌، دارمكتبـة الحیاة؛
شوكانی‌، محمد، البدر الطالع‌، بیروت‌، دارالمعرفه‌؛
عبدالبدیع‌، مصطفی‌، فهرس‌ المخطوطات‌ المصورة، تاریخ‌، قاهره‌،1956م‌؛
عصام‌الدین‌ عمری‌، عثمان‌، الروض‌ النضر، به‌ كوشش‌ سلیم‌ نعیمی‌، بغداد، 1394ق‌ / 1974م‌؛
كحاله‌، عمررضا، معجم‌المؤلفین‌، بیروت‌،1376ق‌ / 1957م‌؛
نیز:

Ahlwardt; GAL, S.

رضوان‌ مساح‌