حسانه تمیمیه

حَسّانۀ تَمیمیّه، از بانوان شاعر و ادیب سده‌های 2 و 3 ق / 8 و 9 م، در دوران حکومت ابوالعاصی حَکم بن هشام اموی (حک‌ 180-206 ق / 796-821 م) و فـرزندش عبدالـرحمـان بن حکم (حک‌ 206- 238 ق / 821-852 م) در اندلس.
حسانه در شهر کوچک البیـره (ه‌ م) در خانواده‌ای ادب‌دوست پرورش یافت و مقدمات شعر و ادب را در کودکی از پدر آموخت (کحاله، 256؛ هیکل، 107؛ GAS, II / 704). پدرش ابوالحسین عاصم‌ بن زید تمیمی عبادی، ملقب به ابوالمخشّى، شاعر مشهور اندلس بود که در مدح سلیمان ‌بن عبدالرحمان داخل (حک‌ 138-172 ق / 755- 788 م) سروده‌هایی دارد (مقری، 4 / 167؛ ابن‌خطیب، 4 / 232؛ ابن‌عبدالملک، 2(2) / 484). هشام برادر عبدالرحمان بن حکم که به ابوالمخشى بدگمان شده بود، پنداشت که وی، در ابیاتش به تعرض او پرداخته است؛ به همین سبب، دستور داد چشم و زبان او را درآورند، اما چندی بعد از کردۀ خود پشیمان شد و کوشید با پرداخت مال بسیار کار خود را جبران نماید. ابوالمخشى در زمان حکم بن هشام، در اندلس درگذشت (ابن‌خطیب، همانجا؛ وائلی، 1 / 121-122).
مرگ پدر تأثیر ناگواری بر حسانه گذارد. او که وسیله‌ای برای امرار معاش نداشت، به سرودن شعر روی آورد و در مدح پادشاه وقت، قصیده‌ای سرود و در آن، به از دست دادن پدر و تنگ‌دستی سخت خود اشاره کرد. شعر او پادشاه را خوش آمد و دستور داد برایش مقرری تعیین شود و بدین‌سان، حسانه در زمان حکومت حَکم در رفاه و آسایش زیست (مقری، همانجا؛ غریب، 203؛ تِرِس، 241). پس از مرگ حکم (206 ق / 821 م)، در دوران عبدالرحمان، شخصی به‌نام جابر بن لبید، والی شهر البیره شد و به محض رسیدن به این مقام، مقرری حسانه را قطع کرد؛ چندان‌که زندگی بر حسانه دشوار شد. ازاین‌رو، او شکواییه‌ای تنظیم کرد و نزد عبدالرحمان برد. عبدالرحمان به شکایت حسانه رسیدگی کرد و نیازهای او را برآورد و جابر را نیز عزل کرد؛ ازاین‌رو، حسانه ابیاتی در مدح و سپاس از عبدالرحمان سرود و در مطلع آن، خاندان هاشمیان را ستود (هیکل، 108؛ مقری، ترس، همانجاها).
حسانه را نخستین زن شاعر در اندلس دانسته‌اند (وائلی، 1 / 121؛ شکعه، 121). شعر او در مقایسه با دیگر شعرای زن اندلس که همگی در دوران ملوک‌الطوایف به سرودن شعر روی آوردند، ویژگی خاصی ندارد، جز آنکه از تجمل‌گرایی و تنزل اجتماعی به دور مانده، و اصالت عربی خود را حفظ کرده است. اشعار حسانه همگی آمیزه‌ای از مدح، رثا، شِکوه و یاری‌خواهی است و عاطفه‌ای سرشار در سراسر آن موج می‌زند (عانی، 159؛ هیکل، 109؛ شکعه، همانجا). ساختار شعرش زنانه و منسجم است و در بیشتر آنها، بیانی خطاب‌گونه همراه با شکایت وجود دارد که از اعماق قلب زنی پر و بال شکسته تراوش می‌کند و آن‌چنان ظریف و زیرکانه با مدح درمی‌آمیزد که در همان لحظه، بر مخاطب تأثیر می‌گذارد (همانجا؛ عانی، 157). از این لحاظ، مدحیۀ او را با شعر معروف حطیئه در مدح عمر بن خطاب قیاس کرده‌اند (شکعه، 123؛ نک‌ : حطیئه، 164). شعر حسانه اسلوب و سبک و سیاق اموی دارد. در شعر او، با نشانه‌های شعر اندلسی کمتر روبه‌رو می‌شویم، زیرا از لحاظ معنی و اسلوب، امتداد دوره‌های پیشین است (شکعه، 121). حدود 32 بیت از سروده‌های او را در منابع می‌توان یافت.

مآخذ

ابن‌خطیب، محمد، الاحاطة، به کوشش محمد عبدالله عنان، قاهره، 1977 م؛
ابن عبدالملک، محمد، الذیل و التکملة، به کوشش محمد بن شریفه، مطبوعات اکادیمیة المملکة المغربیه، بی‌تا؛
حطیئه، دیوان، بیروت، 1967 م؛
شکعه، مصطفى، الادب الاندلسی، بیروت، 1983 م؛
عانی، سامی مکی، دراسات فی الادب الاندلسی، قاهره، 1978 م؛
غریب، جورج، شاعرات العرب فی الاسلام، بیروت، 1985 م؛
کحاله، عمررضا، اعلام النساء، بیروت، 1404 ق / 1984 م؛
مقری، احمد، نفح الطیب، به کوشش احسان عباس، بیروت، 1388 ق / 1968 م؛
وائلی، عبدالحکیم، موسوعة شاعرات العرب من الجاهلیة حتى نهایة القرن العشرین، عمان، 2001 م؛
هیکل، احمد، الادب الاندلسی، بیروت، 1968 م؛
نیز:

GAS;
Terés, E., «Ḥassāna la Tamīmiyya», AL-Andalus, Madrid / Granada, 1961, vol. XXVI.

پریسا عرب