حائری، ابو الفتح

حائِری، ابوالفتح نصرالله بن حسین موسوی فائزی، ملقب به عزالدین (یا صفی‌الدین)، ادیب، شاعر، خطیب، محدث و مورخ امامی سدۀ 12ق / 18م.
وی در 1109ق / 1697م در کربلا متولد شد. با وجود شخصیت برجستۀ حائری تاریخ وفات او با اختلاف بسیار میان سالهای 1156 تا 1168ق ذکر شده است؛ البته بر اساس تاریخ انعقاد جلسۀ مناظره و اعزام وی به قسطنطنیه (نک‌ : ادامۀ مقاله) می‌توان احتمال داد که سال 1156 یا 1158ق به حقیقت نزدیک‌تر باشد (نک‌ : آقابزرگ، الذریعة، 9(4) / 1194؛ امین، 10 / 200؛ سمامی، 86، حاشیۀ 1). حائری منسوب است به حائر حسینی (= کربلا، حائر به بارگاه امام حسین(ع) گفته می‌شود) و خاستگاه لقب او فائزی، عشیرۀ وی، آل فائز است. برخی منابع کنیۀ وی را ابن قطه گفته‌اند.
حائری در کربلا در روضۀ حسینی تدریس می‌کرد و به مدرس شهرت یافت. وی نزد چهره‌های علمی کربلا و نجف، دانشمندان شیعه و سنی و نیز دولتمردان بغداد از احترام ویژه‌ای برخوردار بود (حرزالدین، محمد، 3 / 188-189؛ امین، 10 / 213-214؛ جزایری، 83؛ روضاتی، 1 / 164). او نزد استادان بسیاری (نک‌ : جزایری، 86-97) چون شیخ ابوالحسن شریف (د 1138ق / 1726م) صاحب ضیاءالعالمین فی الامامة، شیخ محمدباقر نیشابوری مکی و شیخ احمد بن اسماعیل جزایری (د 1151ق / 1738م) شاگردی کرد و اجازۀ نقل روایت دریافت نمود (حرزالدین، محمد، 3 / 201-202؛ آقابزرگ، طبقات ... ، 778؛ امینی، 218)؛ وی طرق مختلف روایی خود را در کتاب سلاسل الذهب گردآورد (امین، 10 / 214).
حائری بارها به ایران سفر کرد و در قم به تدریس پرداخت و شاگردان زیادی در مجلس درس او حاضر می‌شدند. وی علاقۀ وافری به گردآوری کتاب داشت و براساس گفتۀ خود، بالغ بر 000‘1 جلد کتاب را یکجا و با بهایی اندک در اصفهان خریداری کرد. جزایری (ص 83-84) گفته است مجموعۀ کتابهای او را نزد شخص دیگری ندیده است. حائری سپس به مشهد رفت، اما در پی مناظره‌ای که با مولا رفیع‌الدین گیلانی (د ح 1160ق- 1747م) ــ یکی از دانشمندان اهل تسنن ــ داشت به وطن بازگشت (همو، 84-85؛ آقابزرگ، همان، 775-776).
نـادرشاه در زمـان حکومت سلطـان محمودخـان عثمانی (حک‌ 1143- 1168ق / 1730-1755م) بغداد را محاصره کرد. احمد بن حسن پاشا والی بغداد که مردی با تدبیر بود، عبدالله سویدی را برای مذاکره جهت حل اختلاف مذهبی و برقراری صلح نزد نادر فرستاد؛ نادرشاه هم که همیشه در پی برقراری آرامش در ممالک خود بود، در 1156ق / 1743م دانشمندانی از هر دو فرقه را برای مناظره در مرقد امیرالمؤمنین(ع) (قس: قدوسی، 312) گردآورد. در این مناظره که سید نصرالله به استدلال و احتجاج پرداخت (قس: امین، 10 / 200)، مذهب شیعۀ جعفری به عنوان پنجمین فرقۀ مذهبی مسلمانان پذیرفته، و مقرر شد محرابی برای اقامۀ نماز در مکۀ مکرمه به شیعیان اختصاص یابد (برای اطلاع از مفاد این قرارداد، نک‌ : استرابادی، 390-391). این وثیقه نامه به زبان فارسی نگارش یافت و در کتابخانۀ آستانۀ مقدس امیرالمؤمنین(ع) قرار داده شد. پس از اتمام جلسه، نماز جمعه به امامت حائری در جامع کوفه اقامه گردید (حرزالدین، محمد، 3 / 189-196؛ امین، همانجا؛ آقابزرگ، همان، 76؛ قدوسی، 311-312، 327- 328).
گفته شده است که نادرشاه در این جلسه تنها به حضور نصرالله حائری و ملاباشی مفتی دارالسلطنه به عنوان نمایندگان دانشمندان امامیه بسنده، و علما را وادار به امضای گزارش کرد (حرزالدین، محمدحسین، 3 / 194؛ آقابزرگ، همانجا). پس از آن نادرشاه، حائری را که مورد توجه او بود، مأمور نمود تا با اهدای هدایا به شریف مکه ــ مسعود بن سعید ــ این موضوع را به اطلاع وی برساند، اما اهالی مکه ممانعت کردند و در صدد قتل وی برآمدند، که البته موفق نشدند (جزایری، 85؛ امین، همانجا). در پی آن به درخواست سلطان ترک به منظور انجام مناظره با دانشمندان اهل سنت، یا جهت پاره‌ای امور دولتی از سوی نادرشاه روانۀ قسطنطنیه شد، اما در پی ماجرایی که منابع در چگونگی آن اتفاق نظر ندارند، به قتل رسید و همان‌جا به خاک سپرده شد (جزایری، همانجا؛ حرزالدین، محمدحسین، 3 / 190، حاشیۀ 2، به نقل از نسخۀ خطی الغدیر).
حائری دارای دیوانی مشتمل بر قصاید و مقطعات است که توسط شاگردش حسین بن میرعبدالرشید رضوی حائری (د 1170ق / 1757م) گردآوری شد. از اشعار او می‌توان به قصیدۀ رائیه‌ای اشاره کرد که پس از طلاکاری گنبد و گلدسته‌های مرقد امیرالمؤمنین(ع) به دستور نادرشاه، در 1155ق / 1742م سروده شد. 58 بیت از این قصیده به ستایش حضرت علی(ع) و توصیف بارگاه وی اختصاص دارد. احمد نحوی (د 1187ق / 1773م) شاگرد حائری، این قصیده را تخمیس کرد که نسخۀ خطی آن در کتابخانۀ موزۀ عراق (شم‌ 11503 / 1) موجود است (حرزالدین، محمد، 3 / 196- 199؛ نقشبندی، 96). حائری اشعاری را در ستایش حسین بن علی(ع) سرود که بر ورودیهای حرم مطهر جای گرفت (امین، 10 / 216). از دیگر سروده‌های او تخمیس قصیدۀ فرزدق و تضمین ابیاتی از دعبل خزاعی و ابونواس در ستایش اهل بیت(ع) است. مکاتبات ادیبانۀ وی با شاعران در دیوانش منعکس است (همو، 10 / 216، 217؛ حرزالدین، محمد، 3 / 199-200؛ امینی، 220؛ صدر، 393).
او به تأویل و تفسیر خواب هم اهمیت می‌داد و در صدد کشف وجوه راجح آنها بود (جزایری، همانجا).

آثـار

الف ـ چاپی

دیوان، که در 1373ق / 1954م توسط میرزا عباس کرمانی در نجف و در قطع وزیری به چاپ رسید. رضوی حائری دیوان او را در 3 بخش مرتب نمود: بخش نخست را به اشعاری که مورد توجه شاعر قرار داشت و برای همگان سروده بود، اختصاص داد؛ بخش دوم را اشعاری تشکیل می‌داد که همگان تاب شنیدن آنها را نداشتند؛ و بخش سوم شامل اشعاری بود که شاعر بدانها اهمیت چندانی نمی‌داد، اما گردآورنده به تدوین آنها همت گماشت (طعمه، 257؛ آقابزرگ، الذریعة، 9(4) / 1195).

ب ـ خطی

1. 1. سلاسل الذهب المربوطة بقنادیل العصمة الشامخة الرتب، که از آن با عنوان اجازات یا رجال نیز یاد کرده‌اند. این کتاب شامل بیست و چند اجازه از مشایخ مؤلف در فاصلۀ سالهای 1125-1155ق و طرق روایی فراوان است که طبقات مشایخ او و شرح احوال آنان را بیان می‌کند. آقابزرگ خود نسخه‌ای از آن را در کتابخانۀ محمدباقر الحجة در کربـلا دیده است (نک‌ : مصفی ... ، 483، طبقات، 778؛ جزایری، همانجا؛ روضاتی، 1 / 165). 2. الروضات الزاهرات فی المعجزات بعد الوفاة، که جزایری نسخه‌ای از آن را به دست آورد (نک‌ : جزایری، همانجا؛ شفیع، 5 / 376). 3. آداب تلاوة قرآن. نسخۀ خطی این اثر به شمارۀ 3 از مجموعۀ 7 13‘10 در کتابخانۀ غرب مدرسۀ آخوند همدان موجود است (اسحاق، 3 / 173؛ بکایی، 1 / 5؛ حلو، 1). 4. ارجوزه‌ای با عنوان النفحة القدسیة فی مدح خبر البریة، که در کتابخانۀ سماوی موجود است (آقابزرگ، الذریعة، 24 / 256).

ج ـ منسوب

رسالة فی تحریم التتن (جزایری، 85).

مآخذ

آقابزرگ، الذریعة؛ همو، طبقات اعلام الشیعة، بخش الکواکب المنتشرة (قرن 12ق)، به کوشش علینقی منزوی، تهران، 1373ش؛ همو، مصفی المقال، به کوشش احمد منزوی، تهران، 7 133ش / 1959م؛ استرابادی، محمد مهدی، جهانگشای نادری، به کوشش عبدالله انوار، تهران، 1341ش؛ اسحاق، علی شواخ، معجم مصنفات القرآن الکریم، ریاض، 1404ق / 1984م؛ امین، محسن، اعیان الشیعة، به کوشش حسن امین، بیروت، 1406ق / 1986م؛ امینی نجفی، عبدالحسین، شهداء الفضیلة، نجف، 1355ق / 1936م؛ بکایی، محمدحسن، کتابنامۀ بزرگ قرآن کریم، تهران، 1374ش؛ جزایری، عبدالله، الاجازة الکبیرة، به کوشش محمد سمامی، قم، 1409ق؛ حرزالدین، محمد، معارف الرجال، به کوشش محمدحسین حرزالدین، قم، 1405ق؛ حرزالدین، محمدحسین، حاشیه بر معارف الرجال (نک‌ : هم‌ ، حرزالدین، محمد)؛ حلو، عامر، معجم الدراسات القرآنیة عند الشیعة الامامیة، بیروت، 1411ق / 1991م؛ روضاتی، محمد علی، جـامع الانساب، اصفهان، 1335ش / 1376ق؛ سمـامی، محمد، حاشیه بر الاجازة الکبیرة (نک‌ : هم‌ ، جزایری)؛ شفیع، علی، مرآة الکتب، بـه کوشش محمدعلی حائری، قم، 1380ش / 1422ق؛ صدر، حسن، تکملة امل الآمل، به کوشش احمد حسینی، قم، 1406ق؛ طعمه، سلمان هادی، تراث کربلا، بیروت، 1403ق / 1983م؛ قدوسی، محمدحسین، نادرنامه، انجمن آثار ملی خراسان، مشهد، 1339ش؛ نقشبندی، اسامه ناصر، مخطوطات الادب فی المتحف العراقی، کویت، 1406ق / 1985م.

نوشین صاحب