ابوالسعود، عبدالله

اَبوالسُعود، عبدالله بن عبدالله (د 1295 ق / 1878 م)، ادیب، مترجم و از نخستین روزنامه‌نگاران سیاسی مصر. ظاهراً وی از نژاد عرب برقه، ناحیه‌ای در شرق لیبی، بوده است (بغدادی، 1 / 491؛ بستانی). در تاریخ تولد او تردید است (1236 ق: زركلی، 4 / 100؛ بستانی؛ 1244 ق: طرازی، 1 / 130)، امّا معلوم است كه در دهشور نزدیك جیزه، در حومۀ قاهره و در خانواده‌ای تنگدست زاده شد و به رغم تهی‌دستی این اقبال را یافت كه در مدرسۀ جدیدی كه محمدعلی پاشا در قاهره بنیاد نهاده بود، به تحصیل پردازد (همانجا).
در 1241 ق به فرمان محمد علی هیأتی علمی به ریاست رفاعه طهطاوی رهسپار پاریس شد (حمزه، 1 / 90). بعد از 5 سال، هنگامی كه طهطاوی از پاریس بازگشت، محمدعلی را متقاعد كرد كه مدرسه‌ای به نام «مدرسة الادارة الملكیة» بنیاد نهد. این مدرسه بعدها به مدرسۀ زبانهای بیگانه (= مدرسة الالسن) معروف شد (همو، 1 / 92، 93). در 1839 م (1255 ق) ابوالسعود به این مدرسه راه یافت و در سلك شاگردان طراز اول طهطاوی درآمد (بستانی).
در 1845 م (1261 ق)، بنا بر گزارش روزنامۀ الوقائع المصریة، 6 ‌تن از شاگردان برگزیده‌ای كه به آموزش امور ادرای مشغول بودند و ابوالسعود نیز در زمرۀ آنان بود، به امور دولتی گمارده شدند (حمزه، 1 / 141). چون كار این دانشجویان در مدرسه پایان یافت، امتحانی در زمینۀ قوانین اداری به دو زبان عربی و فرانسه از آنان گرفته شد كه ابوالسعود در آن میان با نمرۀ عالی رتبۀ چهارم را احراز كرد. گویا با توجه به پاسخها هر یك از این شاگردان به كاری گمارده شدند و بدین‌ترتیب ابوالسعود به بخش ترجمه راه یافت (همو، 1 / 142).
در 1863 م( 1280 ق) اسماعیل پاشا زمام امور مصر را به دست گرفت. با عنایت خاصی كه او به اصلاح امور قضا داشت، از طهطاوی و بخش ترجمۀ وی خواست تا به ترجمۀ «قانونی مدنی» فرانسه بپردازند. از این رو ترجمۀ «قانون محاكمات و مخاصمات» به ابوالسعود واگذار گردید (همو، 1 / 96). این اثر در 3 جلد در مصر 1283 ق / 1866 م) انتشار یافت (زیدان، 4 / 272).
ابوالسعود شهرت نسبتاً گستردۀ خویش را مدیون روزنامۀ وادی النیل است كه به عنوان نخستین نشریۀ سیاسی غیردولتی از اهمیت خاصی برخوردار بود.درعلت تأسیس این روزنامه نظرها گوناگون است. برخی گفته‌اند اسماعیل پاشا كه كمبود یك روزنامۀ غیردولتی (ملی) را دریافته بود و سر آن داشت تا به یاری آن بتواند از یك سو در مقابل «باب عالی» و از سوی دیگر بر ضد نفوذ بیگانگان پایداری كند و آن را ارگان مجلس شورا «المجالس النیابیة» قرار دهد، در 1866 م از ابوالسعود خواست تا به تأسیس روزنامۀ وادی النیل دست یازد. بی‌گمان روزنامه‌ای كه به اشارت اسماعیل پاشا پایه‌ریزی شود، دیگر آن روزنامه‌ای نخواهد بود كه بتواند به آسانی به انتقاد از دولت پردازد. نتیجۀ این امر آن شد كه این روزنامه به ذكر «وقایع رسمیۀ» دولت پرداخت (حمزه، 1 / 140؛ طرازی، 1 / 69؛ مروّه، 154)، اما ضیف حركتهای سوء سیاسی اسماعیل پاشا را سبب ایجاد مطبوعات سیاسی دانسته و معتقد است كه ابوالسعود از جملۀ پیشگامان اینگونه مطبوعات به شمار می‌رود (ص 34). شاید بتوان این نظرات گوناگون را چنین توجیه كرد كه روزنامۀ وادی النیل به مرور و در اواخر دوران اسماعیل پاشا كه ناخشنودی عمومی از سیاستهای ضدملی شدت یافته بود، جنبه‌ای معارض به خود گرفته بود است (نیز نك‌ : مروّة، 192).
این روزنامۀ سیاسی، ادبی و علمی هفته‌ای دو بار منتشر می‌شد و مندرجات آن معمولاً شامل اخبار داخلی، گزارشهای مجلس، ‌مسائل روز ازجمله كشاورزی و ... بود. ویژگی چشمگیر وادی النیل گرایش شدید به سجع‌پردازی و دیگر صنایع ادبی بود (برای آشنایی با اسلوب ابوالسعود و نمونه‌های نثروی در وادی النیل، نك‌ : حمزه، 1 / 145-152).
اطلاعات گسترده‌ای كه ابوالسعود در مدارس نوبنیاد مصر كسب كرده بود، موجب شد كه وی در چند زمینه به فعالیت پردازد: در زمینۀ سیاست چنانكه دیدیم از پایه‌گذاران روزنامه‌نگاری سیاسی مصر است؛ در زمینۀ تاریخ نیز معلومات بسیاری اندوخته بود. اثر تاریخی وی، الدرس التام فی التاریخ العام كه بخشی از آن در 1289 ق در قاهره به چاپ رسید و ترجمه‌ای كه وی با نام نظم اللآلی فی السلوك فی من حكم فرنسا و من قابلهم علی مصر من الملوك در بولاق (1257 ق) انتشار داد، خود گواه این مدعاست. این كتاب شامل 3 بخش و دو سوم آن دربارۀ تاریخ فرانسه از خاندان مروونژی تا لویی‌فیلیپ و بخش سوم آن دربارۀ فرمانروایان مصر از دورۀ ابوبكر تا سلطان عبدالمحید عثمانی است كه این بخش اخیر توسط ابوالسعود تألیف شده است.
ابوالسعود، به سبب تسلط به زبان فرانسه، به عنوان یكی از نخستین مترجمان آثار ادبی بیگانه به عربی شناخته شد. كتابهایی كه وی از زبان فرانسوی به عربی برگردانده و میان سالهای 1281-1292 ق منتشر كرده است، عبارتند از: قناصة اهل العصر من خلاصة تاریخ مصر، معروف به تاریخ قدماء المصریین، تألیف ماریت بك، بولاق، 1281 ق؛ فرجة المتفرج علی الانتیقة خانة الخدیویة، تألیف ماریت بك، قاهره، 1286 ق؛ تاریخ الدیار المصریة فی عهدالدولة المحمدیة العلیة، تألیف معلم برنار فرانسوی، قاهره، 1292 ق؛ افزون بر اینها ابوالسعود به ترجمۀ كتابهایی كه در زمینۀ علوم نگارش یافته بود،‌نیز پرداخت بدین شرح: الدرس المختصر المفید فی علم الجغرافیا الجدید، تألیف ورتیه، قاهره، 1286 ق؛ تعریف ابناء الاوطان بزراعة الاقطان، ‌تألیف سیلیسیت دووال، قاهره، 1289 ق؛ ترقیة الجمعیة فی الكیمیا الزراعیة، قاهره، 1289 ق. وی همچنین متن سخنرانی هانری بروكش، استاد زبانهای قبطی و حبشی در مدرسۀ زبانهای باستانی مصر را كه به مناسبت جشن افتتاح آن مدرسه ایراد شده بود، به عربی برگرداند و در قاهره (1286 ق) به چاپ رسانید.
اطلاعات عمیق او از زبان عربی نیز به او امكان داد به تحقیق و تصحیح كتابهای كهن دست زند. این كتابها عبارتند از: تحفة النظار فی غرائب الامصار، معروف به رحلة ابن بطوطة، قاهره، 1287 ق / 1870 م؛ رضاب الغانیات فی حساب المثلثات، ترجمۀ احمد دقله از فرانسه با تصحیح ابراهیم الدسوقی و ابوالسعود، بولاق، 1259 ق / 1843 م؛ الروضتین فی اخبار الدولتین ابوشامه، قاهره، 1287 ق؛ كفایة المتحفظ و نهایة المتلفظ ابن اجدابی، قاهره، 1287 ق / 1870 م؛ مختار الصحاح، گزیدۀ محمد بن ابی بكر رازی از صحاح اللغۀ جوهری، قاهره، 1290 ق / 1873 م و 1292 ق / 1875 م. وی همچنین تاریخچه‌ای دربارۀ اساطیر یونانی از زبان فرانسه به عربی ترجمه كرده و بر كتاب بدایة القدماء و هدایة الحكماء طهطاوی افزوده است. گفتنی است كه اصل این كتاب به فرانسه بوده و توسط مصطفی افندی زرابی به عربی برگردانده شده است. این كتاب در قاهره در 1254 ق و همچنین 1282 ق به چاپ رسیده است.
در 1873 م (1290 ق) ابوالسعود بعد از مرگ طهطاوی، جانشین استادش و سرپرست بخش ترجمه گردید. در این هنگام وی، در دارالعلوم، استاد تاریخ بود و در مدرسۀ زبانها به تدریس فن ترجمه اشتغال داشت و در عین حال، مدیریت روزنامۀ وادی النیل نیز بر عهدۀ او بود (حمزه، 1 / 143). وی بعدها در روزنامۀ روضة الاخبار كه فرزندش محمد انسی به چاپ می‌رسانید، نیز قلم می‌زد (بستانی). گویا ابوالسعود در نخستین شمارۀ آن صاحب امتیاز و رئیس هیأت تحریریه و محمد انسی سردبیر آن بوده است (حمزه،‌ 1 / 162-164).
اقدام به ترجمۀ «قانون مدنی» فرانسه، ابوالسعود را در مسائل حقوقی و قضائی چنان مشهور ساخت كه در 1293 ق به عنوان قاضی دادگاه استیناف تعیین گردید (زركلی، همانجا). علاوه بر اینها، وی شعر نیز می‌سرود، هر چند كه در شمار شاعران زبردست مصر قرار نگرفت، اما اشعار فراوانی كه در زمینۀ وقایع تاریخی سروده، بسیار سودمند است. چنانكه قصیده‌ای كه به هنگام تعیین محمد سعید پاشا به ولایت مصر گفته و نیز موشحۀ او در باب جنگ سباستپول و از همه مهم‌تر ارجوزۀ 000‘10 بیتی كه وی در شرح احوال محمد علی پاشا پرداخته است، می‌تواند مورخ را بسیار مفید افتد. ابن‌ارجوزۀ بلند با عنوان منحة اهل العصر بمنتقی تاریخ احیاء مصر در قاهره (1293 ق) به چاپ رسیده است. كحاله (5 / 78) افزون بر این. اثری به عنوان تاریخ حیاة محمدعلی مؤسس الاسرة المالكة بمصر و اعماله از او آورده است كه با توجه به وحدت موضوع بعید نیست كه این دو اثر یكی باشند. طرازی (1 / 130) اشاره می‌كند كه ابوالسعود در منحة اهل العصر مختصری از وقایع تاریخی مصر را از كتاب جبرتی مشتمل بر تاریخ مصر به نظم درآورده است (نیز نك‌ : زركلی، ‌3 / 304).
ابوالسعود اشعار عامیانه نیز گفته است. در زمینۀ «موشح» مصری كه شكل تطور یافتۀ موشحات اندلس است و یا «مولیا» كه به زبان عامیانه گرایش دارد، نیز آثاری بر جای گذارده است (طرازی، همانجا). دیوان وی كه در قاهره به چاپ رسیده است، ‌شامل مدیحه، مرثیه، فراقیات، موالیا و موشحات است (قس: سركیس، 1 / 315).
ابوالسعود در قاهره درگذشت و با مرگ وی روزنامۀ وادی النیل بعد از 12 سال انتشار تعطیل شد (نک‌ : مروّه، 154).

مآخذ

بستانی؛
بغدادی، هدیه؛
حمزه، عبدالطیف، ادب المقالة الصحیفة فی مصر، قاهره، 1958 م؛
زركلی، اعلام؛
زیدان، جرجی، تاریخ آداب اللغة العربیة، به كوشش شوقی ضیف، قاهره، 1957 م؛
سركیس، یوسف الیان، معجم المطبوعات العربیة، قاهره، 1346 ق / 1928 م؛
ضیف، شوقی، الادب العربی المعاصر، قاهره، 1971 م؛
طرازی، فیلیپ، ‌تاریخ الصحافة العربیة، ‌بیروت، 1913 م؛
كحاله، عمرو رضا، معجم المؤلفین، بیروت، 1957 م؛
مروّه، ادیب،‌ الصحافة العربیة، ‌نشأتها وتطورها، بیروت، 1961 م.

ایران‌ناز كاشیان