ابوالحسین کاتب

اَبوالْحُسِینْ كاتِب، احمد بن سعد، ادیب شاعر و كاتب سدۀ 4 ق / 10 م. روایات مربوط به او، از حمزه سرچشمه گرفته، به یاقوت و از آنجا به منابع دیگر راه یافته است. بعید نیست که این حمزه، همان حمزۀ اصفهانی (د ح 350-360 ق) باشد.
از روایت حمزه (یاقوت، 3 / 38) در می‌یابیم كه ظاهراً خلیفه القاهر بالله او را بر امر خراج اصفهان گماشته بود و او در جمادی‌ الاول 321 وارد اصفهان شده، اما گویا در این نوبت به كار نپرداخته است. زیرا در همین روایت می‌خوانیم كه دو سال بعد از جانب عمادالدولۀ دیلمی كه در آن هنگام فارس را از چنگ كارگزاران خلیفۀ عباسی به درآورده بود (قس: دانشنامه)، به تنظیم امور و از جمله امر خراج اصفهان مشغول شد. سپس در سال 324 ق، جمع‌آوری مالیات را به پسرش ابوالقاسم سعد بن احمد سپردند و خود او را نیز در شوال همان سال معزول ساختند (یاقوت، همانجا). پس از آن، دیگر خبری از او در دست نیست. روایت حمزه را منابع بعد، چون صفدی (6 / 385) و سیوطی (1 / 308)، شاید به سبب گنگی آغاز آن، مختصر كرده‌اند و یاقوت (3 / 39-40) داستان مردی گول را كه در زمان مأموریت او ادعای پیامبری می‌كرد، آورده است.
حمزه (یاقوت، 3 / 39) او و ابومسلم محمد از مشاهیر شرق غرب و از بزرگترین كاتبان رسائل خوانده و 5 كتاب به ابوالحسین نسبت داده است: 1. الاختیار من رسائل، كه به گفتۀ یاقوت تا آن زمان همانندی نداشته است 2. فِقَر البلغاء، كه نیز گزیدۀ رسائل بوده است؛ 3. الحلی و الثیاب؛ 4. كتاب المنطق؛ 5 كتاب الهجاء. علاوه بر این، سزگین (GAS, II / 633-634) اشاره می‌كند كه رسائل احمد بن علویۀ اصفهانی را نیز گردآوری كرده بوده است.
مجموعۀ اشعاری كه یاقوت از آثار او نقل كرده، 4 قطعه است: یكی (در 10 بیت) پاسخ به یك معماست، دیگری قطعه‌ای (در 7 بیت) در مدح ابن عمید است، سوم قطعه‌ای (در 5 بیت) خطاب به این لره (نك‌ : ﻫ د، بندار اصفهانی) است كه غلامی سیاه را به پسری گرفته بود، و خلاصۀ قطعه‌ای (در 10 بیت) سخت متكلف دارد كه ــ به همین سبب ــ در منابع دیگر نیز تكرار شده است. هر یك از ابیات این قطعه، به بخشهایی تقسیم شده كه اگر هر بخش را با بخشهای مشابه در ادبیات دیگری یكجا بخوانیم، شعری دیگر حاصل می‌شود.
حاجی خلیفه كه آثار ابوالحسین را برشمرده (2 / 1280، 1413، 1464، 1471)، تاریخ وفات او را در حدود 350 ق دانسته است.

مآخذ

حاجی خلیفه، كشف؛
دانشنامه؛
سیوطی، بقیة الوعاة، به كوشش محمد ابولفضل ابراهیم، قاهره، 1384 ق / 1964 م؛
صفدی، خلیل بن ایبیك، الوافی بالوفایات، به كوشش س. ددرینگ، بیروت، 1392 ق / 1972 م؛
یاقوت، ادبا، نیز:

GAS.

بخش ادبیات عرب