اوس بن حجر

اوسِ بْنِ حَجَر، از نخستین شاعران جاهلی. ابن سلام او را در ردیف كعب و حُطَیئه، در طبقۀ دوم شعرا (ص 97)، و ابوعبیده در طبقۀ سوم نهاده است (نک‌ : ابوالفرج، 11/ 70).
از دورترین زمانها، نام این شاعر تمیمی در تألیفات عربی وارد شده، و شعرش دست‌مایۀ لغت‌شناسان در استشهاد گردیده است. تنها روایت قابل توجه در شرح احوال اوس افسانۀ زمین خوردن اوست كه بر اثر آن پایش می‌شكند و به یاری حلیمه دختر فضاله كه او را در آن حال یافته بود، از مرگ می‌رهد و بهبود می‌یابد. این ماجرا، مایۀ یكی از زیباترین مرثیه‌های عرب در سوگ فضاله می‌گردد (همو، 11/ 72). در روایت دیگری كه ابن حبیب آورده (ص 356)، او به مكه نیز رفته، و مهمان ابوجهل شده است؛ نیز گفته‌اند كه او با دربار حیره رابطه داشت (EI2, I/ 772؛ نیز نک‌ : بلاشر، II/ 293؛ نالینو، 52 ff)، اما این امر مسلم به نظر نمی‌رسد. مؤلفانی چون ابوالفرج و ابن قتیبه به این امر اشاره نک‌رده‌اند و در دیوان وی نیز تنها یك بار به حیره (ص 41)، یك بار به منذر (ص 47) و یك بار به ابن هند (ص 48) اشاره شده است. تولد او را برخی حدود سال 520 و برخی حدود سال 535 م پنداشته‌اند (نک‌ : GAS, II/ 171).
گویند اوس، بزرگ‌ترین شاعر مُضَر بود، تا آنک‌ه نابغه و زهیر پدید آمدند و نام او را به فراموشی افكندند، هرچند كه تمیمیان هیچ گاه حاضر نشدند كسی را بر او برتری دهند (ابوالفرج، همانجا).
در 1892 م گایر قطعات بازمانده از دیوان او را گردآورد و در وین به چاپ رساند، اما ابیات پراكنده را كه بسیار فراوان بودند، فروگذاشت. رنج گردآوری این ابیات را محمد یوسف نجم برخود هموار كرد و براساس 135 مأخذ قدیم و جدید، دیوان او را دوباره در 1960 م در بیروت منتشر كرد.
اصمعی مطلع مرثیه‌ای را كه او در سوگ فضاله سروده، بهترین مطلع میان مرثیه‌های عرب دانسته است (نک‌ : ابن قتیبه، 1/ 65) و در زمان ما بلاشر (همانجا) و طه حسین (1/ 273) می‌پندارند كه شعر او زندگی بدویان را به نیكی نمایش می‌دهد و واژگانش نیز بسیار كهن و استوار و گاه «غریب» است و اصولاً در شعر او، نسبت به شعر نابغه و زهیر، جعلیات كمتری راه یافته است.

مآخذ

ابن حبیب، محمد، المنمق، به كوشش خورشید احمد فاروق، بیروت، 1405 ق/ 1985 م؛
ابن سلام جحمی، محمد، طبقات فحول الشعراء، به كوشش محمود محمد شاكر، قاهره، 1394 ق/ 1974 م؛
ابن قتیبه، عبدالله، الشعر و الشعراء، به كوشش احمد محمد شاكر، قاهره، 1386 ق/ 1966 م؛
ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، قاهره، وزارة الثقافة و الارشاد القومی؛
اوس بن حجر، دیوان، به كوشش محمد یوسف نجم، بیروت، 1399 ق/ 1979 م؛
حسین، طه، من تاریخ الادب العربی، بیروت، 1981 م؛
نیز:

Belachère, R., Histoire de la littérature arabe, Paris, 1964;
EI2;
GAS;
Nallino, C. A., La Littérature arabe, Paris, 1950.
آذرتاش آذرنوش