خداوند متعال در دو آيه آخر، اين حقيقت را يادآور مى‌شود كه هنگامى كه كافران در شرايطى قرار مى‌گيرند كه خطر از هر سو آنان را احاطه مى‌كند و دستشان از هر وسيله‌اى كوتاه است، اعتقاد نهفته خود را آشكار كرده و روى به خدا مى‌آورند و با اظهار تسليم و اخلاص در برابر او، از او مى‌خواهند آنان را از خطر برهاند. لكن پس از آنكه خداى متعال نياز آنان را بر آورده و از خطر مى‌رهاند، دگرباره راه سركشى در پيش گرفته و ديگران را به جاى او فرمان‌رواى خويش قرار داده و از مستكبران و گردن‌كشانى كه به ناحق بر مسند فرمان‌روايى تكيه زده‌اند، فرمان‌بردارى مى‌كنند!

به هوش بودن و هماهنگى و همراهى با اين اعتراف و اقرار درونى، حقيقت ذكر را تشكيل مى‌دهد. امّا ذكر، مراحل و درجاتى دارد كه آدمى با طى آنها و دست‌يابى به مراحل بالاى ذكر، به نقطه‌اى از اوج معنوى مى‌رسد كه چيزى جز آنچه خداوند خواسته نمى‌خواهد و از چيزى جز آنچه خدا از آن روى گردانده، روى‌گردان نخواهد شد. چنين ذاكرى، معشوق خدا، معشوق او و منفور خدا، منفور او است و محبت و اراده او، عين محبت و اراده خدا مى‌شود. اين همان مرتبه اولياى برجسته خدا و پيامبران بزرگ الهى و اوصياى پاك و پيروان راستين آنها است.

مراحل و مراتب ذكر

ذكر خدا مراحل و مراتبى دارد كه هر كدام آثار و خصوصياتى دارند كه ذيلًا به برخى از آنها اشاره مى‌كنيم:

الف) نخستين مرحله «ذكر خدا»، «ذكر لسانى» يا ذكر به زبان است. ذكر لسانى اگر با شرايط و آداب خاص خود انجام گيرد، آدمى را به مراحل بالاتر