جوامع انسانى باشد.

2- اينكه اخلال در خصوصيت ياد شده ناشى از ظلم و تجاوز به ديگران باشد، نه اينكه انسانها به اختيار و ميل خود كارهايى انجام دهند كه موجب اخلال در زندگى و استقرارشان در زمين شود. مثلًا اگر مرتكب كارهايى شوند كه به تدريج موجب ضعف و نابوديشان گردد، اين گونه كارها، مصداق افساد در زمين نيست، هر چند نتيجه آنها با افساد يكى است. بر اين اساس، چنين مى‌نمايد كه در مفهوم فساد، وجود ظلم و تجاوز اخذ شده است، صاحب قاموس المحيط، فساد را به «گرفتن مال ديگرى از روى ظلم» معنا كرده است. بنابراين، معناى فساد، منحصر است به چيزى كه بالذات فساد باشد يعنى به خودى خود زشت و ناپسند باشد كه همان ظلم و تجاوز به ديگران است، نه هر چيزى كه- هر چند از ديدگاه خاصى- گناه يا فساد شمرده شود.

آنچه كه ادعاى اختصاص فساد به موارد ظلم و تجاوز را تقويت مى‌كند، اين است كه مى‌بينيم در ديگر آيات كريمه نيز تركيب «فساد فى الارض» فقط در موارد تجاوز به مال و جان و مانند آن، استعمال شده است نه در موارد ارتكاب ساير گناهان كبيره، حتى در مورد گناهانى مثل كفر و شرك به خدا.

اما در پاسخ پرسش دوم بايد گفت: اختصاص داشتن معناى فساد به مواردى كه تجاوز و قتل و غارت، آشكار و مشهور و گسترده و شايع ميان مردم باشد، نادرست است، بلكه تجاوز به حقوق يك نفر نيز اگر به گونه‌اى باشد كه موجب اخلال در امنيّت محل شود، مصداق «فساد در زمين» خواهد بود. آرى در صدق عنوان «فساد در زمين» شرط است كه تجاوز جنبه شخصى نداشته باشد و متوجه شخصى معيّن و از روى دشمنى شخصى با او نباشد، بلكه تجاوز بايد متوجّه همه ساكنان يك محل بوده اگر چه فقط در مورد يك نفر عملى شده باشد. اگر مراد از شيوع يا آشكارا بودن تجاوز، عموميت داشتن آن بدين معنا باشد، بلى چنين عموميتى در صدق «فساد در زمين» معتبر است، زيرا در غير از چنين حالتى، اضافه فساد به زمين، مناسبت ندارد، از اين رو به ناچار فساد بايد بدين معنا جنبه عمومى داشته باشد تا مصداق فساد در زمين واقع شود.

نكته دوّم: جمع ميان دو عنوان «محارب» و «مفسد فى الارض» در آيه‌

آيا در آيه محاربه، دو موضوع مستقلّ براى حدّ محارب، وجود دارد، يكى عنوان «محارب» و ديگرى عنوان «مفسد» يا اينكه در آيه يك موضوع بيشتر وجود ندارد؟ و در صورت دوّم آيا اين موضوع واحد، عبارت است از عنوان «محارب»- چنانكه در