129- عموميت درمعارف‌

اثبات اينكه خداوند واجب الوجود، داراى علم و اراده و قدرت و خلقت است، چندان دشوار نيست، و به آسانى مى‌توان قناعت سائل را فراهم نمود؛ ولى اثبات عموميت اين صفات، در باره حق تعالى، بسيار پيچيده و باصعوبت و سختى همراه مى‌باشد. تا جايى‌كه دانشمندان زيادى در وادى‌هاى خطرناك آن گمراه شده‌اند، ما درتوضيح اين مطلب اشاره‌اى گذراى مى‌نماييم:

1- عموميت علم خداوند

عموميت علم دو مرتبه دارد:

يكى علم خداوند به هر موجودى،

ديگرى علم او به هر چيز از ازل تا ابد.

اثبات مرتبه اول؛ مانند اثبات اصل علم به آسانى صورت مى‌گيرد، علم او به يك موجود، مستلزم علم او به همه‌اى موجودات است؛ زيرا فاصله‌ى مكان درساحت ربوبى او، راهى ندارد، و نيز نظم كاينات، دليل بر علم او به مخلوق او مى‌باشد، و نيز نياز موجودات در حدوث و بقاى‌شان، به خدايى كه اختيار او ثابت باشد [وعلت موجبه و مضطره نباشد] برهان قاطع ديگرى بر علم او به هر ذره‌اى ازموجودات جهان است، «أَ لا يَعْلَمُ مَنْ خَلَقَ وَ هُوَ اللَّطِيفُ الْخَبِيرُ (الملك: 14)».

ولى اثبات مرتبه دوم و اينكه خداوند به همه‌ى اشياء، قبل از وجودات آنها، آگاهى دارد و همه كاينات تا ابد الآباد، در ازل معلوم او بوده، بسيارمشكل است كه متكلمين و اكثر فلاسفه نتوانسته‌اند وجه معقولى براى آن پيدا نمايند. مشكل بحث در اين است كه علم خدا، چه اين‌كه حضورى باشد يا حصولى، چگونه به چيزى قبل از وجود آن تعلق مى‌گيرد؟ او نه ماهيت (صورة الشى‌ء) دارد، و نه وجود، حتى نه مفهومى‌كه به وسيله‌ى قياس و تشبيه، وامثال آن به ذهن راه يافته باشد؟

ادعاى اينكه خداوند فوق زمان است، و كاينات در نظر او، هيچ تدّرج و تقّدم و تأخر