را سراغ داريم كه اول خمود و ركود داشته‌اند ولى بعد ترقيات عجيبى نموده‌اند، و برعكس نژادهائى را سراغ داريم كه متحول و مترقى بوده‌اند ولى ناگهان چراغ پيشرفت و تكامل‌شان خاموش گرديده در حاليكه نژاد آنها در هر دو صورت تغيير نيافته و ثابت بوده‌[1] و اين موضوع ما را مجبور مى‌كند كه بايد علت حركت را در خارج از علت نژادى جستجو نمائيم.

تاثير محيط

4- محيط جغرافيائى و طبيعى‌

گاهى گفته ميشود كه زيربنائى تاريخ و اوضاع اجتماعى و تحولات بشرى عوامل جغرافيائى ميباشد و مردم از خصوصيات آب و هوا در فعاليت‌هاى زندگانى تفاوت پيدا مى‌كنند ولى ايرادى كه بر نظريه‌ى سابق وارد شد متوجه اين نظريه نيز ميشود.

تأثير وسائل توليد

5- وضع اقتصادى و يا وسائل توليد.

[1] چيزهائى هم در جواب اين ايراد گفته شده است.