ديگر خود به آنها اشاره كرده‌ايم، بلكه تا حدودى قصور جماعاتى از پيروان اديان منسوخه و طرق مخترعه باطله براى هوشمندان محسوس است.

بلى آنانى كه به حسن و قبح عقلى به حسب ظاهر پاى بندى ندارند مى‌گويند: كافر قاصر هم مستحق عقاب مى باشند، ولى اين نظريه بدور از عقل عملى إنسان بوده و خلاف قرآن نيز مى‌باشد.

بلى كفّار و مخالفين عقايد و اعمال حقه دين خدا بر سه دسته اند:

1- عالم منكر و لجباز مانند معاصرين انبياء (ع) كه قرآن مجيد حال آنها را بيان مى‌كند.

2- تقصير كنندگان جاهل كه براى تحصيل حق اقدامى نمى‌كنند.

3- قاصرينى كه از نظر فهم و عمل هردو و يا از نظر يكى به حق رسيده نمى‌توانند، كه گاهى مستند به ضعف مقتضى و گاهى به وجود مانع قوى مى باشند. اين دسته از دو دسته قبلى به مراتب بيشتر اند كه مستحق عقاب بر كفر و ضلال خود نيستند. خداوند با اينان در قيامت چه كار خواهد كرد؟ معدوم مى‌شوند و يا مورد امتحان قرار مى‌گيرند؟ كه در روايات شيعه و سنى وارد شده‌[1] و يا معامله ديگرى مى نمايد، بايد گفت والله العالم.

فضا تا چه حد مسخّر إنسان است‌

«وَ سَخَّرَ لَكُمُ اللَّيْلَ وَ النَّهارَ وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ ...» (النحل: 12)؛ شب و روز و خورشيد و ماه براى شما مسخّر شده يعنى مورد استفاده شما قرار گرفته است.

بنا براين مركز منظومه شمسى و ماه كه از توابع زمين ما است و شب و روزى كه از گردش زمين ما و نور خورشيد است براى تأمين منافع ما مى‌باشد ولى ستارگان كهكشان‌ما و كهكشان‌هاى ديگر، ربطى به ما ندارد لذا تعبير قرآن در اين آيه بعد از جمله فوق عوض مى‌شود: «وَ النُّجُومُ مُسَخَّراتٌ بِأَمْرِهِ إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ» (النحل: 12)؛ يعنى ستارگان‌

[1] - به جلد 5 بحارالانوار و معجم الاحاديث المعتبرة ج 1 و به كتاب الفصل ابن حزم اندلسى مراجعه شود.