شرط است) نباشد بلكه مراد مطلق اطاعت از دستورات او كه شامل همه‌ى واجبات عبادى‌[1]. و توصلى و ترك محرمات باشد، بالأخره انجام همه‌ى واجبات و ترك همه‌ى محرمات كه به دستور خدا باشد عبادت خدا شمرده مى‌شود والله العالم.

جواب‌

نگارنده همه اين مطالب را قبول دارد و عبادت علت خلقت جن و انس است ولى با توجه به آنچه كه در اول اين مبحث گفتيم علت غايى ثانوى است نه علت اولى منحصر به فرد و گرنه اين علت غايى در جاهل قاصر كه اكثريت كفار را در زمان غيبت انبياء، بلكه حتى در زمان آنان به بيانى كه گذشت مشكل مى‌شود

عمده در آيات چهارگانه آيه اول است كه اگر آن را نص بدانيم بايد آن را تعبداً- ولو بر جواب سؤال هاى اول قادر نباشيم- بپذيريم و عقل خود را قاصر بدانيم و اگر آن را نص در مطلب ندانيم اشكالى ندارد كه آن را بر علت غايى ثانوى حمل كنيم. و علت اين حمل و يا تأويل، مطالبى بود كه اول گفتيم و من تاكنون هيچ يك از مفسّرين و متكلّمين را نديده‌ام كه در اين بحث داخل شده باشند و يا به آن اشاره كرده باشند. والله العالم بأفعاله و أحكامه فى التكوين و التشريع و ما أوتيتم من العلم إلّا قليلًا.

خلقت إنسان‌

«وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ مِنْ صَلْصالٍ مِنْ حَمَإٍ مَسْنُونٍ» (الحجر: 26) ما مؤكداً إنسان را از گل بر گرفته از لجنى متعفّن و تيره رنگ آفريده‌ايم. بحث در دو مقام است.

[1] - عبادات به معناى اصطلاحى فقه عبارت از نماز، روزه، زكات، حج، جهاد، خمس و بعضى از اعمال ديگر است. صحت توصليات بر اضافه آنها به خدا و قصد قربت موقوف نيست ولى عبادات مذكوره چنين نيستند و بايد براى خدا انجام شوند.