مغز و استخوان‌ها و رگ و پى‌ام، و آنچه پاهايم حمل مى‌كنند در برابر تو فروتن اند، بى هيچ امتناع و سركشى و درماندگى.

خشوع مطلوب در نماز

نكته قابل توجّه در تفسير خشوع، اين است كه هر چند از نظر قرآن و حديث، خشوع شامل فروتنى ظاهر و باطن مى‌گردد، ليكن ترديدى نيست كه مطلوب اصلى، خشوع قلبى و باطنى است؛ زيرا در صورتى كه اين معنا تحقّق يابد، خشوع ظاهرى به دنبال آن خود به خود حاصل مى‌شود، چنان كه از امام على عليه السلام روايت شده كه فرمود:

مَن خَشَعَ قَلبُهُ للَّهِ عز و جل خَشَعَت جَوارِحُهُ فَلا يَعبَثُ بِشَى‌ءٍ.[1]

اگر كسى دلش براى خداى عز و جل فروتن باشد، اندامش نيز فروتن مى‌شوند و با چيزى بازى نمى‌كند.

و در حديثى ديگر مى‌فرمايد كه پيامبر صلى الله عليه و آله شخصى را ديد كه در نماز با ريش خود بازى مى‌كند. خطاب به او فرمود:

إنّه لَو خَشَعَ قَلبُهُ لَخَشَعَت جَوارِحُهُ.[2]

اگر دلش خاشع بود اندامش نيز خاشع مى‌شد.

اما خشوع ظاهرى بدون خشوع باطن، نه تنها مطلوب نيست، بلكه بسيار مذموم و نكوهيده است، چنان كه پيامبر خدا صلى الله عليه و آله مى‌فرمايد:

إيّاكُم وَ تَخَشُّعَ النِّفاقِ، وَ هُو أن يُرى‌ الجَسَدُ خاشِعاً وَ القَلبُ لَيس بِخاشِعٍ.[3]

[1]. ر. ك: ح 144.

[2]. ر. ك: ح 143.

[3]. بحار الأنوار: ج 77 ص 164 ح 188.