بوده و نويسندگانِ كتاب‌هاى تاريخ قرآن، نتوانسته‌اند كاتبان وحى را از ديگر كاتبان بازشناسند. از اين‌رو، برخى قرآن‌پژوهان، مجموع دبيران پيامبر را، كه عده ايشان به 51 نفر مى‌رسيده،[1] در زمره كاتبان وحى بر شمرده‌اند. نيز در برخى گزارش‌ها علاوه بر اجمال، نام تمام باسوادان آن عصر در شهرهاى مكه و مدينه به عنوان كاتب ذكر شده است. مسلم است كه پيامبر نويسندگانى داشته، اما همه آنها كاتب وحى نبوده‌اند؛ بلكه عده‌اى كارهاى دبيرى و دفترى را به عهده داشته و هر يك متولى نوشتن گونه‌اى از نامه‌ها بوده‌اند.[2]

انواع دبيران پيامبر صلى الله عليه و آله‌

برخى محققان، دبيران رسول اللَّه صلى الله عليه و آله را به سه دسته تقسيم كرده‌اند: 1. نويسندگان وحى، شامل على عليه السلام، ابىّ بن كعب، زيد بن ثابت، عبد اللَّه بن سعد بن ابى سرح، عثمان بن عفان، حنظلة بن ربيع 2. نويسندگان عهدنامه‌ها و نامه‌ها كه تعداد ايشان به 37 نفر مى‌رسيده است. 3. نويسندگان زكات و خمس و مصارف آنها كه كسانى مانند زبير، عبد اللَّه بن رواحه، معيقب بن ابى فاطمه، حذيفة بن يمان و معاذ بن جبل از آنها بوده‌اند.[3]

نخجوانى گويد: «رسول را ده كاتب بود، بعضى وحى مى‌نوشتند و بعضى حساب صدقات و بردگان كه از غزوات آورندى».[4]

تصحيف برخى نام‌ها

از ديگر علل تعدد كاتبان، تصحيف اطلاعات مربوط به اشخاص است؛ مثلًا برخى ابوحماد عقبة بن عامر جهنى را از كاتبان رسول خدا دانسته‌اند و به نامه‌اى از آن‌

[1]. سيماى كارگزاران على بن ابى طالب: ج 3 ص 47.

[2]. العقد الفريد: ج 4 ص 152- 153؛ تاريخ اليعقوبى: ج 2 ص 80.

[3]. مكاتيب الرسول صلى الله عليه و آله: ج 1 ص 123- 130؛ تاريخ قرآن، محمود راميار: ص 266.

[4]. تجارب السلف: ص 7.