بدين رو، عنوان اعجاز در بُعد «نظم‌آهنگ» قرآن- كه برخى از محقّقان دوره‌هاى اخير و شايد پيش از همه، صادق رافعى، آن را برجسته دانستند-[1] سخن تازه‌اى نيست كه متأخّران بدان دست يافته باشند، بلكه عناصر و ابعاد آن را زبان‌شناسان متقدّم اسلامى نيز به خوبى دريافته بودند.

1- 5. تصويرپردازى‌

پيش‌تر اشارت رفت كه زيبايى آهنگ قرآن، پيوندى تنگاتنگ با معانى دارد.

متغيّرهاى فونتيك (هجايى و آوايى) با متغيّرهاى سمانتيك (معنايى) پيوند دارند.

حركت و سكون، مخارج حروف، مد و شد و غُن، فواصل و هم‌بسته‌هاى تجويدى و تفاوت‌هاى هندسى واژگان و فرايندهاى هارمونيك (نظم‌آميز) آيات و نغمه موسيقى آنها، متناسب با سياق معانى و محتواى سخن دگرگون مى‌شوند؛ اما اين تمام عظمت قرآن نيست؛ شكوه بى‌همبر قرآن در آن است كه به تعبير علامه طباطبايى و مطابق نظريه نظم عبد القاهر، الفاظ بايد جزء به جزء و ذره به ذره مطابق با معانى تنظيم شوند، و آن دو نيز بايد با امور واقع مطابقت كنند. بنا بر اين، برترين سخن آن است كه در آن، خوش‌گوارى لفظ، استوارى سبك و اسلوب و رسانايى معنا، با هم گرد آيند و هيچ اختلافى ميان اجزاى سخن نباشد.[2] اين همان چيزى است كه در كار شگفت قرآن جلوه مى‌كند. قرآن، ترجمان حقيقت‌هاى برين و متعالى است نه رساله‌اى خيال‌پردازانه و احساس‌برانگيز؛ اما اين نصّ واقع‌نما، در تبيين حقيقت، آن سان از آرايه‌هاى چشمگير و آذين‌هاى هوش‌بر، بهره دارد كه بى‌اختيار مخاطبان خويش را به ژرفاهاى معنا سوق مى‌دهد و عينيت معانى را در منظر آنان به تصوير و تجسيم مى‌آورد و حسّ برون و شعور درون آنان را تحريك و تسخير مى‌كند.

[1]. إعجاز القرآن والبلاغة النبوية: ص 212- 220.

[2]. الميزان فى تفسير القرآن: ج 1 ص 72.