پرسش سوم‌

با توجه به لزوم بهره‌گيرى از اسباب و ابزار، آيا مى‌توان توكّل را مربوط به هنگامى دانست كه ديگر هيچ كارى از انسان بر نمى‌آيد و كنترل امور از دست او خارج شده است؟

پاسخ: بى شك بر اساس متون قرآنى و روايى، توكّل در همه حال و در هر شرايطى مطلوب و حق است و اختصاص به هنگامى ندارد كه كارى از دست انسان برنمى‌آيد. بنابراين حتى در زمان مهيا بودن ابزارها، اسباب و عوامل، توكّل لازم است. چه بسيار اسبابى كه هنگام نياز، از انجام كمترين كارى ناتوان شده‌اند و چه بسيار ابزارى كه هنگام ضرورت، كارآيى خود را از دست داده‌اند. استاد جوادى آملى در اين خصوص مى‌گويد:

چنين نيست كه انسان بخشى از كار را با اسباب عادى و بدون توكّل انجام دهد و بخش ديگر را با توكّل، توسل و دعا، بلكه اينها در همه بخش‌هاى رفتار آدمى حضور و ظهور دارد و حتى در جايى كه انسان با وسايل و اسباب كار مى‌كند، بايد بر خدا توكّل كند. همان گونه كه گلاب در برگ گل، مفروش است، توكّل، توسل و دعا بايد در همه رفتارها و كارهاى ما جريان داشته باشد. ما حتى در تهيه كردن ابزار و اسباب فعل و نيز استفاده از آنها، بايد اهل دعا و توكّل باشيم؛ زيرا از يك سو، اسباب موجودِ فعل را خداى «سبب‌ساز» فراهم آورده است و از سوى ديگر، ممكن است بر اثر علل خاصى همان خداى سبب‌ساز كه «سبب‌سوز» نيز هست، ابزار موجودِ فعل را از دست ما بگيرد و ميان ما و هدفمان حايلى ايجاد كند.[1]

[1]. مراحل اخلاق در قرآن، ص 363.