انسان از سوى زمين، آفتاب، باران يا نانوا تأمين مى‌شود، بلكه همه اين‌ها ابزار و اسبابى هستند كه خداوند آنها را در مسير تأمين روزى قرار داده است و اگر اراده كند مى‌تواند نقش آنها را به ديگرى واگذار كند. بنابراين تلاش و حركت براى دستيابى به هدف لازم است، اما با اميد به خدا و توكّل به او نه تنها منافات ندارد، بلكه ملازم و همراه است؛ زيرا همان گونه كه بيان شد، در مؤثر بودن اسباب، اراده خداوند علت اصلى است.[1]

2. نااميدى از مخلوق‌

دومين لازمه تحقق توكّل، نااميدى توكّل‌كننده از مخلوق است. مقصود از نااميدى از مخلوق آن است كه به يارى آنان دل نبندد و خارج از مسير طبيعى براى رسيدن به مطلوب خويش گام برندارد. اين به معناى ناديده گرفتن نقش ابزار و وسايل در رسيدن به هدفش نيست، بلكه به مفهوم نديدن نقش استقلالى براى اسباب و عدم دل‌بستگى يا توسل به سبب خاص به منزله تنها سبب رسيدن به مقصود است يا ترسيدن از مخلوق به عنوان كسى يا چيزى كه زيان او در دست اوست و اگر اراده كند مى‌تواند به او زيان و آسيب برساند. پيش از اين نيز آمد كه اگر انسان به خداوند و نقش سبب‌سازى و سبب‌سوزى او معرفت كامل پيدا كند، هرگز به غير خدا دل نخواهد بست و از غير او نخواهد ترسيد.

البته نااميدى از مخلوق بدين معناست كه انسان متوكّل بايد در عمل، از مخلوق نااميد باشد، نه در حرف و ادعا؛ يعنى در عمل، غير خدا را سبب و علت تام نداند و به او اميد نبندد يا از او نترسد كه تنها در اين‌

[1]. ر. ك: مشكات، راهيان كوى دوست، ص 31.