كافى است و اگر به اين مؤلفه‌هاى سه‌گانه كه پيش‌تر نيز بدانها اشاره شد آگاه و به آن معتقد باشد از انجام عمل زشت شرم مى‌كند و حيا در عملكرد او متجلى مى‌گردد.

انواع ناظر محترم از منظر قرآن‌

از منظر قرآن كريم گروه‌هاى متعددى ناظر بر اعمال و رفتار انسان هستند. اين گروه‌ها عبارت‌اند از:

1. ناظر انسانى: ناظر انسانى، نخستين گروه ناظر بر اعمال و رفتار است. اين گروه، مورد تأييد همگان است و دليلش ملموس و مشهود بودنشان است، هر چند پنهان شدن از ديده اين گروه براى هر كس امكان دارد و انسان مى‌تواند خلوت گزيند و از ديدگان هم‌نوع خويش مخفى شود. به هر تقدير، هر انسانى اگر به زشتى رفتارى معتقد و حفظ آبرو برايش مهم باشد هرگز آن عمل زشت را در حضور هم‌نوع خويش مرتكب نمى‌شود. طبيعتاً اين نوع نظارت مورد انكار قرآن كريم نيست و البته در آيه 108 سوره نساء بدان اشاره شده است.

2. ناظر از جنس ملائكه: ملائكه الهى، دومين گروه از انواع ناظران‌اند. در آموزه‌هاى اسلامى، برخى از ملائكه همواره كنار انسان حاضر هستند و تمام اعمال و رفتار او را ثبت و ضبط مى‌كنند. اين گروه، هيچ گاه از انسان غافل نيستند اما به دليل ملموس نبودنشان، از سوى غير مؤمنان يا مؤمنان غافل، ناديده گرفته مى‌شوند. خداى متعال در قرآن كريم در باره كفار و مشركان مى‌فرمايد: «آيا گمان كرده‌اند ما اسرار دل و سخنان در گوشى آنان را نمى‌شنويم؟ بلى مى‌شنويم و فرشتگان ما نزد آنان حاضرند و مى‌نويسند».[1]

[1]. زخرف: 80: أَمْ يَحْسَبُونَ أَنَّا لا نَسْمَعُ سِرَّهُمْ وَ نَجْواهُمْ بَلى‌ وَ رُسُلُنا لَدَيْهِمْ يَكْتُبُونَ.