توكّل بر خداوند از زبان نوح (ع) و هود (ع) نيز در برابر مخالفت‌هاى اقوامشان بيان شده است.[1] از تمامىِ آياتى كه بيان شد، نقش توكّل و اعتماد بر خدا در تقويت نيرو و توان انسان بر تحمّل سختى‌ها قابل برداشت است. از خداى منّان، توفيق توكّل بر او در تمامى كارها بويژه موقعيت‌هاى ناخوشايند زندگى را خواستاريم.

4. تقويت «بازگشتى»

مراد از اين روش، افزايش توان بردبارى به وسيله توبه و بازگشت به سوى خداست. توبه، از فضايل و حسنات اخلاقى و نعمت ويژه‌اى است كه خداوند، آن را به برخى از بندگان ارزانى مى‌دارد.[2] اصل توبه، به معناى رجوع و بازگشت است.[3] اين رجوع و بازگشت اگر به انسان اسناد داده شود، منظور بازگشت به سوى خداوند است كه در مورد عموم مردم، بازگشت از گناه، و پشيمانى از معصيت است، ولى در باره خواص از مؤمنين، بازگشت و ميل به ناله و دعا و انابه است،[4] و اگر به خداى متعال منتسب شود، همواره با حرف «على» به كار مى‌رود و به معناى رجوع با لطف و رحمت است.[5]

توبه از اين جهت كه ميان بنده با پروردگارش ارتباطى ايجاد مى‌كند، مى‌تواند به عنوان يكى از شاخه‌هاى تقويت معنوى، به افزايش توان انسان در تحمّل سختى‌ها كمك كند. نقش توبه و استغفار در افزايش نيروى بردبارى را مى‌توان از اين آيه برداشت نمود:

(فَاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَ اسْتَغْفِرْ لِذَنْبِكَ وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ بِالْعَشِيِّ وَ الْإِبْكارِ.[6]

[1].( فَإِنْ تَوَلَّيْتُمْ فَما سَأَلْتُكُمْ مِنْ أَجْرٍ إِنْ أَجْرِيَ إِلَّا عَلَى اللَّهِ وَ أُمِرْتُ أَنْ أَكُونَ مِنَ الْمُسْلِمِينَ‌)( سوره يونس، آيه 71)،( إِنِّي تَوَكَّلْتُ عَلَى اللَّهِ رَبِّي وَ رَبِّكُمْ ما مِنْ دَابَّةٍ إِلَّا هُوَ آخِذٌ بِناصِيَتِها إِنَّ رَبِّي عَلى‌ صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ)( سوره هود، آيه 56).

[2]. چرا كه بر مبناى‌ ما أَصابَكَ مِنْ حَسَنَةٍ فَمِنَ اللَّهِ وَ ما أَصابَكَ مِنْ سَيِّئَةٍ فَمِنْ نَفْسِكَ وَ أَرْسَلْناكَ لِلنَّاسِ رَسُولًا وَ كَفى‌ بِاللَّهِ شَهِيداً)( سوره نساء، آيه 79) و وَ ما بِكُمْ مِنْ نِعْمَةٍ فَمِنَ اللَّهِ ثُمَّ إِذا مَسَّكُمُ الضُّرُّ فَإِلَيْهِ تَجْئَرُونَ‌( سوره نحل، آيه 53)؛ همه حسنات و نعمت‌ها از آن خداست، پس توفيق توبه نيز از اوست.

[3]. تهذيب اللغة، ج 14، ص 236؛ معجم مقاييس اللغة، ج 1؛ ص 357.

[4]. ازاين‌رو پيامبر خدا( ص) فرمود:« تُوبُوا إلَى اللّه فإنّى أتوب إلى اللّه كل يومٍ مأة مرّة»؛ به طرف خدا توبه كنيد، من روزى يك‌صد بار به سوى خدا توبه مى‌كنم»( ر. ك: مجمع البيان، ج 7، ص 218).

[5]. التحقيق فى كلمات القرآن الكريم، ج 1، ص 399( با اضافات بر گرفته از تسنيم، ج 15، ص 51).

[6]. سوره غافر، آيه 55.