علم كلام و ويژگى‌هاى اصلى آن‌

هم‌زمان با ظهور منازعات و انديشه‌هاى اعتقادى متفاوت در فضاى فكرى مسلمين، علمى شكل گرفت كه در برگيرنده مباحث اعتقادى بود و با نام‌هاى مختلفى چون «علم العقايد»، «فقه اكبر»، «علم الكلام»، «علم التوحيد و الصفات» و «علم اصول دين» خوانده مى‌شد.[1] مشهورترين اين اسامى همان اصطلاح «علم كلام» است كه دست كم از قرن دوم هجرى شايع شد.

در سير تاريخى اين علم، تعاريف مختلفى براى «علم كلام» ذكر شده است‌[2] كه بيان و بررسى تك تك آن‌ها به طول مى‌انجامد؛ اما در يك نگاه كلّى مى‌توان دو نگرش اصلى به علم كلام را مشاهده كرد.

در دوران‌هاى نخستين پس از اسلام و به طور مشخص در قرن اول و دوم، كلام به عنوان دانشى مطرح شد كه به دفاع از آموزه‌هاى دينى مى‌پرداخت. در مقابل، از شناخت همه معرفت‌هاى دينى استنباط شده از قرآن و حديث، به عنوان علم فقه ياد مى‌شد.

[1]. سعد الدين تفتازانى، شرح المقاصد، ج 1، ص 164؛ على سامى نشار، نشأة الفكر الفلسفى فى‌الاسلام. ج 1، ص 238؛ نصير الدين طوسى، تلخيص المحصل، ص 1؛ ابن ميثم بحرانى، قواعد المرام فى علم الكلام، ص 20.

[2]. براى آشنايى با برخى از تعاريف ر. ك: عبد الرحمن بن محمد بن خلدون، مقدمه ابن خلدون، ص 475؛ محمد على تهانوى، موسوعة كشاف اصطلاحات الفنون و العلوم، ص 22؛ عبدالرزاق لاهيجى، شوارق الالهام، ص 6؛ مير سيد شريف جرجانى، شرح المواقف، ج 1، ص 34؛ سعد الدين تفتازانى، شرح المقاصد، ج 1، ص 163.