نظريه مختار

همان‌گونه كه ذكر شد ميزان بودن عقل به اين معنا كه اگر گزاره نقلى معارض با يقينيات عقلى باشد، بايد كنار گذاشته شود يا تأويل شود، مورد قبول است، اما اگر به اين معنا باشد كه همه آموزه‌هاى دينى بايد مستقيماً برهان عقلى داشته باشد، درست نيست؛ زيرا ممكن است آموزه اى نقلى را عقل درك نكند، اما چون عقل، نقل را اثبات كرده اين آموزه نقلى نيز به صورت غيرمستقيم عقلى خواهد بود.

مفتاح بودن عقل به كاركرد نظرى عقل بر مى‌گردد و امرى روشن است، زيرا اگر خداوند با دليل نقلى اثبات شود، دور باطل پيش مى‌آيد و محال است. اما مفتاح بودن عقل به اين معنا نيست كه نقل هيچ نقشى در اثبات خداوند و دين ندارد چون ممكن است نقل برهانى عقلى را ارائه نمايد و عقل را نسبت به آن راهنمايى نمايد.

مصباح بودن عقل اگر به معناى به رسميت شناختن عقل استنباطى باشد، اين كاركرد عقل از بديهى‌ترين كاركردهاى عقل است و همه متكلمان آن را قبول دارند، حتى مخالفان علم كلام مانند اهل الحديث و حنابله نيز به صورت حداقلى از اين كاركرد عقل استفاده مى‌كنند، بدون آن كه نامش را ببرند.

گذشته از اين سه كاركرد، البته با تفسيرى كه گذشت، كاركرد دفاعى عقل است كه در سه نظريه مذكور به آن توجه نشده است و يكى از كاركردهاى مهم عقل در علم كلام و معارف دينى است كه توضيح آن گذشت.

كاركرد پنجم عقل در معارف دينى، كاركرد ابزارى است. ممكن است چنين به نظر رسد كه كاركرد ابزارى عقل به معناى تدبير معاش و زندگى دنيوى است و از اين رو اين كاركرد ربطى به دين و به خصوص علم كلام ندارد. اين مطلب بر اساس اين تفكر كه دين با زندگى اين جهانى كارى ندارد و فقط به آخرت مى‌پردازد ممكن است درست باشد اما اگر دين را متكفّل هدايت انسان به حيات طيبه خواه در دنيا و خواه در آخرت بدانيم مطلب به گونه‌اى ديگر خواهد بود.

از ديدگاه دينى هر چند زندگى اصلى و هميشگى، حيات اخروى است اما راه رسيدن به حيات اخروى، حيات دنيوى است و دنيا مزرعه آخرت مى‌باشد. اسلام طرحى براى‌