نكته روشى مهم در خصوص امور معقول اين است كه در برخى موارد آيات و احاديث مطلبى كلّى را بيان مى‌كنند و در فروع آن، عقل دلايل و شواهد اطمينانى مى‌يابد. در اين موارد، مطلب كلّى دين به گونه‌اى مؤيد مطلب معقول است و نقل و عقل، همراه با هم فرد را به كل يك اعتقاد مى‌رسانند. اگر تلاش عقل نبود فروعات مسأله كشف نمى‌شد، اما اين كشف عقل به واسطه تأييد شرع اعتبار مى‌يابد، چون خود به تنهايى يقينى نيست.

عكسِ اين حالت نيز ممكن است. يعنى ممكن است عقل مطلبى را معقول سازد، اما چون يقينى نيست نمى‌توان آن را به دين نسبت داد اما فروعات آن مطلب و لوازمش در دين ذكر شده باشد. در اين‌جا فروعات اثبات شده توسط نقل مى‌تواند مؤيد مطلب معقول باشد و آن را به حجيت برساند. در اين صورت نيز عقل و وحى با يكديگر مطلب معقول را اعتبار مى‌بخشند و فرد را به كليت يك اعتقاد مى‌رسانند.

كاركردهاى عقل‌

كاركردهاى عقل را مى‌توان از چند جهت مورد بررسى قرار داد. در برخى از آن‌ها عقل به عنوان منبع مستقل مورد توجه قرار مى‌گيرد و در برخى موارد، كاركردهاى ابزارى و غير استقلالى مورد نظر است. با ملاحظه كاربردهاى عقل در علوم مختلف و نيز نگاه به آيات و احاديث، حداقل پنج كاركرد مى‌توان براى عقل ذكر كرد. اين كاركردها عبارتند از: نظرى، عملى، ابزارى، استنباطى و دفاعى.

كاركرد نظرى‌

كاركرد نظرى عقل عبارت است از كشف حقايق نظرى، واقعيت‌ها، هست‌ها و نيست‌ها. بدين‌سان خداشناسى، انسان‌شناسى و جهان‌شناسى، كاركرد نظرى عقل مى‌باشد.

همان گونه كه در بحث قبلى ذكر شد، همه ادراكات انسان توسط قلب يا نفس يا روح انجام مى‌پذيرد و عقل روشنايى و ابزار درك قلب مى‌باشد، خواه واقعيات خارجى، خواه مفاهيم؛ خواه مفاهيم جزئى، خواه مفاهيم كلّى. البته نفس در ادراكاتش گاه از حواس نيز بهره مى‌گيرد و گاه بدون كمك حواس و صرفاً با نور عقل واقعيات را درك مى‌كند.