تفاوت سوم معرفت شناختى اين است كه عقل در احاديث صرفاً قوه ادراكى نيست، بلكه انسان را دعوت و امر به خوبى‌ها نيز مى‌كند. در بحث عقل عملى به اين بحث باز مى‌گرديم. بحث از ديگر تفاوت‌ها به خصوص تفاوت‌هاى وجودشناختى از حوصله اين كتاب خارج است.

عقل رياضى و منطقى و حجيت آن‌

عقل رياضى به عقلى گفته مى‌شود كه در رياضيات و منطق و برخى مسائل فلسفى مورد استفاده قرار مى‌گيرد. موضوع اين عقل مفاهيم كلّى و روابط آنهاست و هدف آن دستيابى به يقين مضاعف است.

توضيح اين كه در رياضيات و منطق گزاره‌اى عقلى و معتبر است كه صدق آن يقينى بوده و نسبت به كذب نقيضش هم يقين داشته‌باشيم. به سخن ديگر، عقل رياضى به دو يقين درباره يك گزاره دست پيدامى‌كند. از يك‌سو به ثبوت محمول براى موضوع و از سوى ديگر به محال بودن سلب محمول از موضوع؛ ابن‌سينا در كتاب «برهان شفا» حتى عدم امكان زوال يقين در آينده را نيز شرط مى‌كند و غير اين نوع يقين را «شبيه به يقين» مى‌داند:

فمِنهُ يقينٌ يعتقد معه اعتقادتان إمّا بالفِعل و إمّا بالقُوة القَريبةِ مِن الفعل أنّ المصدّق به لا يمكن الا يكونَ على ما هو عليه إذ كانَ لا يمكن زَوال هذا الاعتقادِ فيه و منه شَبيهٌ باليقين.[1]

برخى معتقدند فيلسوفان جزمى يونان مانند سقراط، افلاطون، ارسطو و نيز فيلسوفان اسلامى تنها از عقل رياضى و يقين مضاعف بهره مى‌گيرند و همه‌ى استدلال‌هاى اين فيلسوفان مبتنى بر بديهيات اوليه وجدانيات است.[2] البته برخى فيلسوفان معاصر بديهيات اوّليه را نيز به وجدانيات باز مى‌گردانند.[3]

دكارت، در توجيه اين كه چرا در تأمل اوّل در كتاب تأملات، در همه چيز، حتى امور يقينى شك كرد مى‌گويد:

[1]. ابن سينا، الشفاء( الالهيات)، 9، ص 51.

[2]. ر. ك: محمدحسين زاده، عقلانيت معرفت، مجله معارف عقلى، شماره 6، تابستان 1386، ص 20.

[3]. رك: محمد تقى مصباح يزدى، آموزش فلسفه، ج 1، ص 222.