دينى، و واكنش‌هايى برخاسته از خرد انسانى و روح دينى. هر اندازه كه دين در لايه‌هاى روح ما نفوذ كند و به هر مقدار كه در صدد تطبيق ارتباطهاى ميان‌فردى خود بر مفاهيم و راهنمايى‌هاى دين باشيم، مى‌توانيم بگوييم به روابط اجتماعى دينى نزديك شده‌ايم و به پايه‌گذارى جامعه دينى يارى رسانده‌ايم.

گستره ارتباط اجتماعى‌

ارتباط اجتماعى، از كوچك‌ترين نهاد اجتماعى، يعنى خانواده شكل مى‌گيرد و انسان از كودكى مى‌آموزد كه براى زندگى با ديگران نيازمند پيوندهاى دوسويه و چندسويه است. آدمى به‌سرعت درمى‌يابد كه به جز خانواده كوچك خويش، اقوام و خويشاوندانى در بيرون از خانه دارد و كم‌وبيش ارتباطهايى با آن‌ها برقرار مى‌كند. او در همان اوان كودكى درمى‌يابد كه همبازى مى‌تواند خويشاوند انسان نباشد، ولى بسيار سودمندتر و همراه‌تر از برادر و خواهر باشد. او مفهوم دوستى را مى‌فهمد و وقتى به مدرسه يا كارگاه پا مى‌گذارد، از مفهوم هم‌كلاسى، آموزگار و مدير نيز آگاه مى‌شود و به‌تدريج راز و رمز برقرارى پيوند با اين‌همه انسان‌هاى متفاوت را درمى‌يابد. او نخستين ارتباطهاى آموزشى، فرهنگى و حتى اقتصادى و سياسى را نيز در جوانى مى‌آزمايد. همه اين‌ها را مى‌توان گونه‌اى از روابط اجتماعى به شمار آورد كه حتى اگر از آن‌ها نباشد، به‌شدت تحت تأثير آن‌هاست. او رشد مى‌كند و پى مى‌برد كه رابطه تودرتوى اجتماع گاه بسيار ساده و دوست‌داشتنى است و گاه پيچيده و سنگين؛ و گاه درون خانه شكل مى‌گيرد و گاه درون شهر و ملت؛ و گاه در عرصه بين‌المللى و روابط پرگستره بشرى. ما نمى‌توانيم‌