عملى «غيرحكيمانه» وصف خواهد شد كه دست‌كم داراى يكى از معانى سه‌گانه پيش‌گفته نباشد؛ و حال آنكه ذات مقدس پروردگار، از اين نقص‌ها منزه است. آياتى چون: أَ فَحَسِبْتُمْ أَنَّما خَلَقْناكُمْ عَبَثاً وَ أَنَّكُمْ إِلَيْنا لا تُرْجَعُونَ‌[1] آيا گمان كرديد شما را بيهوده آفريده‌ايم، و به‌سوى ما بازنمى‌گرديد؟ و نيز: وَ ما خَلَقْنَا السَّماءَ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَيْنَهُما باطِلًا[2] ما آسمان و زمين و آنچه را ميان آن‌هاست، بيهوده نيافريديم؛ و آيه: ما خَلَقْنَا السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَيْنَهُما إِلَّا بِالْحَقِ‌[3] ما آسمان‌ها و زمين و آنچه را در ميان اين دوست، جز به‌حق نيافريديم؛ و آيه: وَ هُوَ الَّذِي خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ وَ كانَ عَرْشُهُ عَلَى الْماءِ لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا[4] او كسى است كه آسمان‌ها و زمين را در شش روز (شش دوران) آفريد و عرش (حكومت) او، بر آب قرار داشت [به اين سبب آفريد] تا شما را بيازمايد كه كدام‌يك عملتان بهتر است؛ و آيه: وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلَّا لِيَعْبُدُونِ‌[5] من جنّ و انس را نيافريدم جز براى اينكه عبادتم كنند؛ از جمله آياتى است كه بيهوده نبودن و هدفمندى آفرينش انسان از سوى پروردگار و حكمت او در آفرينش مخلوقات را بيان مى‌كند.

3. اصل عدالت خدا

پذيرش اينكه خداوند عادل است و اگر قرار باشد به بندگانش پادش دهد يا آن‌ها را عذاب كند، به هيچ‌يك از آن‌ها ستم روا نمى‌دارد، از جمله مبانى مهم اين بحث به‌شمار مى‌رود. بى‌ترديد اگر احتمال پايبند نبودن پروردگار به عدالت، و امكان روا داشتن ستم بر بندگان از ناحيه ذات مقدس او وجود داشته باشد و از نظر اعتقادى نيز بتوان آن را پذيرفت، در آن صورت نه فقط انگيزه رفتارهاى ارزشمند اخلاقى از بين خواهد رفت، بلكه ضمانتى براى انجام‌دادن احكام شرعى نيز باقى نخواهد ماند. آيات قرآن كريم، گواهى رسا بر عدل الهى و به‌خوبى بيان‌كننده آن است كه خداوند، عادل است و از بندگانش پايبندى به عدالت را مى‌خواهد و ظلم را در هيچ‌يك از ابعاد و

[1]. مؤمنون: 115.

[2]. ص: 27.

[3]. احقاف: 3.

[4]. هود: 7.

[5]. ذاريات: 56.