برخاسته از تفاوت در استعدادها، دانش و ديگر عوامل فردى. از اين ميان آنچه قابل تحليل و سنجش است، آن دسته از اختلاف‌هايى است كه به مبانى و روش‌ها بر مى‌گردد.

اين نوشته اين رسالت را بر عهده گرفته كه با مطالعه تحليلى آثار و مكتوبات مسلمانان در دوره‌هاى مختلف تاريخى، از رويكردهاى متفاوت و ويژگى‌ها و تفاوت‌هاى ناشى از مبانى و روش‌ها پرده بردارد. به نظر مى‌رسد مهم‌ترين عامل اختلاف رويكردها در عرصه مبانى، به پايگاه و خاستگاه معرفتى آنان برمى‌گردد.

در حوزه مهدويّت برخى محققان بيشتر بر آموزه‌هاى وحيانى تكيه كرده‌اند؛ از اين رو از روش و رويكرد آنان با عنوان «نقلى» ياد مى‌كنيم. برخى با تكيه بر وحى از دستاوردهاى عقلى براى تبيين وحى بهره برده‌اند. از اينان ذيل عنوان رويكرد و روش نقلى- عقلى ياد مى‌كنيم. برخى هم يافته‌هاى شهودى خود را پايه اصلى در بحث مهدويّت قرار داده‌اند. بنا بر اين روش و رويكرد اينان را ذيل روش عارفان و صوفيان بررسى مى‌كنيم.

در اين نوشته تلاش مى‌شود پس از شرح اجمالى هر رويكرد، به بيان نشانه‌ها، دوره‌هاى تاريخى و تطورات، بزرگ‌ترين نمايندگان فكرى، برترين آثار و نيز اهم ديدگاه‌هاى هر يك اشاره شود. در پايان مى‌كوشيم نسبت تاريخى شكل‌گيرى و تطورات اين رويكردها را با يكديگر سنجيده و به يك جمع‌بندى از آن برسيم.

1. رويكرد نقلى‌

كهن‌ترين رويكرد به مسئله مهدويّت رويكرد نقلى است. گردآورى و تبويب احاديث، نخستين تلاش فكرى براى پرداختن به اين موضوع است. آنچه در مصادر اصلى حديث شيعه و اهل سنّت چون‌ الكافى‌ و كتب صحاح در باب مهدويّت گرد آمده، با همين رويكرد است. در اين روش تكيه‌گاه اصلى، آموزه‌هاى منتهى به وحى است؛ شايد از آن رو كه صاحبان اين روش مهدويّت را از اسرار الهى‌