غوغا رو به رو مى‌شود و در نتيجه، تصريح به اين امر، ميسّر نمى‌گردد.[1]

4. مقصود از «دوازده خليفه»

تأمّل در واژه‌هاى «خليفه»،[2] «امام»،[3] «وصى»،[4] «امير»[5] و الفاظ مشابه آنها كه در گزارش‌هاى مختلف حديث جابر آمده و نيز موقعيت خانوادگى و عدد كسانى كه پيامبر صلى الله عليه و آله آنان را به عنوان جانشينان خود معرّفى مى‌كند و مهم‌تر از همه، تأكيد ايشان بر اين كه قيام دين و عزّت اسلام و صلاح امّت تا قيامت در گرو خلافت آنهاست، به روشنى نشان مى‌دهند كه پيامبر صلى الله عليه و آله در اين پيام مهم، در صدد ارائه مشخّصات افرادى است كه شايستگى علمى، عملى، سياسى و مديريتى لازم را براى رهبرى جامعه اسلامى پس از او دارند؛ كسانى كه از هر جهت مى‌توانند خليفه خدا و خليفه پيامبر خدا باشند.

در آن هنگام، اهمّيت اين پيام، به گونه‌اى بود كه به گفته ابن عبّاس، ابو بكر در آغاز حكومتش، خود را خليفه نمى‌خواند و در پاسخ كسى كه از او مى‌پرسد: «آيا تو خليفه پيامبر خدايى؟»، پاسخ مى‌دهد: نه. و در پاسخ اين سؤال كه: پس تو كيستى؟

پاسخ مى‌دهد: «من، خالفه [/ جاى‌گزين‌] پس از او هستم».[6]

دقّت و تأمّل در معناى واژه «خليفه»، خود، بيانگر اين معناست. خليفه به معناى جانشين است و جانشين، كسى است كه وظيفه شخص پيشين را به عهده دارد و جاى خالى او را پُر مى‌كند، و چون وظيفه اصلى و محورى پيامبر صلى الله عليه و آله، هدايتگرى و

[1]. ر. ك: صحيح البخارى: ج 1 ص 54 ح 114 و ج 4 ص 1612 ح 4168 و ج 8 ص 2680 ح 6933، مسند ابن حنبل: ج 1 ص 695 ح 2992، الطبقات الكبرى‌: ج 2 ص 244.

[2]. ر. ك: ص 333( روايت‌هاى دوازده خليفه).

[3]. ر. ك: ص 359( روايات« دوازده امام»).

[4]. ر. ك: ص 361( روايات دوازده وصى).

[5]. ر. ك: ص 341( روايات دوازده امير).

[6]. النهاية: ج 2 ص 69.