نياز همبستگى افراد بشر به يكديگر، به اندازه‌اى روشن است كه به هيچ توضيحى نياز ندارد. همين وضوح است كه بعضى از روان‌شناسان را به فطرى دانستن آن، معتقد كرده است؛ ولى مسلّم است كه اگر ما به‌طور «انفرادى» زندگى مى‌كرديم و از نعمت «اجتماع» بهره نمى‌برديم، نه مى‌توانستيم درست ببينيم، نه درست بشنويم و نه درست حرف بزنيم. درنتيجه، از قدرت تفكّر به معناى عام آن، محروم مى‌مانديم.

حتّى در علم اخلاق براى فردى كه به «مجرّد زندگى كردن»، محكوم است، معنايى وجود ندارد. اخلاق، قانون و وظيفه، تنها وقتى مصداق پيدا مى‌كنند كه فرد، وارد اجتماع شود و جزئى از كل گردد. به همين دليل است كه رشد اخلاقى نيز يكى از مراحل و يا جنبه‌هاى رشد عاطفى- اجتماعى است و بين آنها ارتباط تنگاتنگى وجود دارد. لذا در دستورهاى دين، وارد شده كه پيامبر صلّى اللّه عليه و اله فرمود:

رأس العقل بعد الإيمان باللّه التّودّد إلى النّاس و اصطناع الخير إلى كلّ برّ و فاجر.[1]

پس از ايمان به خدا، سرآمد تمام كارهاى عاقلانه ديگر، دوستى و نيكى به مردم است، خواه آن شخص، درست‌كار باشد، خواه فاسق و گناه‌كار.

باتوجّه به اين امر، يكى از شاخص‌ترين نشانه‌هاى رشد عاطفى- اجتماعى- كه در زندگى خانوادگى نيز تأثير به‌سزايى دارد-، قدرت به تأخير انداختن اميال خود به نفع ديگرى يا قدرت خارج شدن از لاك خودخواهى و رسيدن به مرحله ديگرخواهى است. اگر دختر و پسر جوانى، به اين مرحله از رشد نرسيده باشند، حتما در زندگى خانوادگى‌شان با مشكلاتى مواجه خواهند شد.

سه. رشد عقلى (اجتماعى و اقتصادى)

از ديگر شرايط ازدواج، اين است كه جوان، به آن حد از رشد عقلى برسد كه بتواند مسائل زندگى را مورد تجزيه و تحليل قرار دهد، بفهمد كه چگونه بايد در امور مختلف زندگى رفتار نمايد، چگونه درآمد به دست آورد و چگونه هزينه كند، چه چيزى به صلاح اوست و چه چيزى به زيان او و به‌طور كلى، منافع و مضرّات خود را

[1]. عيون أخبار الرضا عليه السّلام، ج 1، ص 38؛ وسائل الشيعة، ج 16، ص 295.