صاحبُ الفِقهِ و العَقلِ ذو كَآبَةٍ وحُزنٍ.[106]

انسان فهميده و خردمند، دردمند و اندوهناك است.

نيز از امام على عليه السلام روايت شده:

كُلُّ عاقلٍ مَحزونٌ.[107]

هر خردمندى اندوهگين است.

در حكمت‌هاى منسوب به ايشان نيز آمده:

ضَعفُ العَقلِ أمانٌ مِنَ الغَمِّ.[108]

ناتوانى عقل، از اندوه پيشگيرى مى‌كند.

آيا اين روايات با رواياتى كه عقل را مبدأ شادى مى‌دانند، تعارض دارند؟

پاسخ، اين است كه تعارضى ميان اين دو دسته از روايات وجود ندارد؛ زيرا اندوه، به خودىِ خود، ناروا نيست. پيش از اين، توضيح داديم كه در مواردى، غم، شادى‌آفرين است.[109]

از اين رو، عقل، مبدأ اين گونه غم‌ها نيز هست، و از سوى ديگر، مطلق غمناك نشدن نيز، روا نيست. بى‌غمى، اگر ريشه در ناتوانى عقل و يا ضعف‌هاى روانى داشته باشد، نه تنها ممدوح نيست، بلكه بسيار نكوهيده است.

انسان خردمند، اگر مرتكب كار ناشايستى شود، اندوهگين مى‌گردد و همين اندوه، زمينه‌ساز توبه اوست. ساير موارد اندوه‌هاى روا نيز اين گونه اند.

بر اين اساس، هنگامى كه عقل، زمام امور زندگى انسان را به دست بگيرد، جهت‌

[106]. الكافى: ج 1 ص 49 ح 5.

[107]. غرر الحكم: ج 4 ص 527 ح 6846، عيون الحكم و المواعظ: ص 377 ح 6393.

[108]. شرح نهج البلاغة، ابن ابى الحديد: ج 20 ص 294 ح 377.

[109]. ر. ك: ص 419( فصل هشتم: غصّه‌هايى كه شادى به دنبال مى‌آورند).