1. محمّد بن شاه‌مرتضى (ملّا محسن فيض كاشانى) (م 1091 ق)، مؤلّف الوافى‌

2. محمّد بن حسن عامِلى (شيخ حُرّ عامِلى) (م 1104 ق)، مؤلّف وسائل الشيعة

3. محمّدباقر بن محمّدتقى مجلسى (م 1110 ق)، مؤلّف بحار الأنوار.

اينك به معرّفى تعدادى از اين جوامع حديثى و مؤلفان آن‌ها مى‌پردازيم.

محمّد بن يعقوب كلينى‌

ابو جعفر محمّد بن يعقوب بن اسحاق كلينى رازى، معروف به «ثقة الإاسلام»،[66] از مشهورترين فقها و محدّثان اماميه است كه در عصر غيبت صغرا مى‌زيست.

قرائن تاريخى،[67] حاكى از آن است كه وى، در نيمه دوم قرن سوم هجرى، در روستاى كُلَين،[68] در جنوب شهر رى، حوالى حسن‌آباد فعلى، چشم به جهان گشود.

كلينى، تحصيلات خود را در زادگاهش كُلين و در ميان خانواده‌اى فرهيخته و اهل علم، آغاز كرد و با منابع علم حديث و رجال، آشنا شد. وى براى كسب دانش و فراگيرى حديث، در طول حيات علمى خويش، به شهرهاى مختلفى همچون رى، قم، بغداد و كوفه، سفر كرد. شهر رى كه تا اواخر قرن سوم، تحت نفوذ اهل سنّت قرار داشت، در آن عصر به نقطه برخورد آرا و نظريات فرقه‌هايى چون اسماعيليه و مذاهبى چون شافعى، حنفى و شيعه، مبدّل شده بود و در واقع، قلب ايران محسوب مى‌شد. كلينى، در ضمن تحصيلات خود، نه تنها با عقايد و نظريات مذاهب و گرايش‌هاى مختلف، آشنا شد؛ بلكه به ماهيت برخى از حركت‌هايى كه قصد داشتند تشيع را از مسير خود منحرف كنند، پى برد و به مقابله با آن‌ها پرداخت.

[66]. ثقة الإسلام، يعنى دانشمندى كه مورد وثوق مسلمين است كه كلينى، سرآمدِ فقها و محدّثان پيشين شيعه را بدان منسوب كرده‌اند( مفاخر اسلام، ج 3، ص 28، پاورقى 2).

[67]. درباره اين قرائن، ر. ك:« مع الكلينى و كتابه الكافى»، مجلّه علوم الحديث، ثامر هاشم العميدى: سال اوّل، شماره 1، ص 156- 157.

[68]. كُلَين، بر وزن حُسَين، در 38 كيلومترى شهر رى و ناحيه جنوب غربى جاده قم به تهران( نزديك حسن‌آباد كنونى) است. به همين جهت، او را به لقب« رازى»، منسوب به رى هم خوانده‌اند( مفاخر اسلام، ج 3، ص 27؛ فرهنگ جغرافيايى ايران، ج 1، ص 138).