«حسین بن حسن جرجانی»

(ابوالمحاسن گازر)/قرن 8 یا 9ه-.ق.

«شیخ ابوالمحاسن حسین بن حسن جرجانی» از بزرگان علمای «شیعه»، محدث و مفسر، معاصر «علامه حلی»، در عین جلالت و عظمت و باوجود شهرت در روزگار خودش، گمنام مانده است.

نخستین کسی که در چند سطر و به اختصار از او یاد کرده است، مرحوم «افندی» در «ریاض العلما» است. او ابوالمحاسن را عالمی فاضل، محدثی قابل اعتماد و مفسری مشهور توصیف کرده است. اما هیچ اطلاعی از تولد، زادگاه، تحصیلات، استادان و تاریخ مرگ او در اختیار قرارد نداده است.

دست نویسندگان منابع متاخر نیز از کشف حقیقت ناتوان بوده و حتی نتوانستند زمان حیات او را به درستی آشکار کنند.

مرحوم «آقابزرگ» تنها پژوهشگری است که پس از «افندی»، درباره ی ابوالمحاسن جرجانی مطالب بیشتری ارایه داده است.

به گفته ی او در «الذریعه»، زمان زندگانی ابوالمحاسن سده 10ه-.ق. است؛ زیرا وی بر اساس تاریخ کتابت یکی از نسخه های تفسیر جرجانی (سال 972ه-.ق.)، معتقد است که ابوالمحاسن در قرن نهم یا دهم می زیست.

هم چنین در یکی از نسخه ها، نام ابوالمحاسن، «حسین بن علی جرجانی» ثبت شده است.

نکته ی دیگر در خصوص ابوالمحاسن، عنوان گازر (رخت شو) بر تفسیر جلاء الاذهان است؛ زیرا بسیاری مانند: «محدث ارموی»، او را همان «سید گازر» دانسته و نسخه هایی که عنوان «تفسیر گازر» دارد، به نام وی جمع آوری کرده است.

اما «ابن یوسف» معتقد است که ابوالمحاسن نتوانسته است تفسیرش را به پایان برد و سید گازر آن را به پایان برده است. از این رو به هر دو نام شهرت یافته است.

مطلب مهم دیگر اینکه برخلاف نظر مرحوم «آقابزرگ»، نسخه هایی از تفسیر جلاء الاذهان وجود دارد که کتابت آن سال های 888-890ه-.ق. است.

محدث ارموی نیز نسخه ای مربوط به سده 8ه-.ق. را می شناخته است. بر اساس چنین نسخه هایی احتمال حیات وی در سده 8 و 9 درست به نظر می رسد. خصوصا که مرحوم «افندی» در «ریاض» از شخصی به نام ابوالمحاسن جرجانی سخن گفته است که کتابی به نام «تکمله السعادات فی کیفیه العبادات المسنونات»، تالیف در 702ه-.ق. دارد.

البته «آقابزرگ» از این کتاب یاد کرده و آن را به نام «ابوالمحاسن علی جرجانی» ثبت کرده است.

برای کشف رابطه ی میان «ابوالمحاسن حسین بن حسن جرجانی»، «ابوالمحاسن جرجانی»، «ابوالمحاسن علی جرجانی» و «ابوالمحاسن حسین بن علی جرجانی»، نیاز به دیدن نسخه هایی از آثار آنان و دسترسی به منابع مستند بیشتر است.