یکی از آثار مهم و زیارتی کوفه، مسجد تاریخی این شهراست. این مسجد شاید نخستین بنایی باشد که به هنگام احداث شهر برپاکردند، زیرا وقتی سعد بن ابی وقاص این منطقه را برای استقرار دائم سپاهیان و غازیان در نظر گرفت، نخستین اقدام او بنای مسجدی برای عبادت مردم بود. آنان ابتدا نقشه مفصل و جامعی برای بنای مسجد کشیدند و بر آن اساس مسجد را، که محور و مرکز اصلی شهر بود، ساختند. محدوده مسجد را با تیراندازی یک تیرانداز تعیین کردند که در چهار سمت تیر انداخت. [1] 210 دلیل این کار آن بود که می‌خواستند مساحت بسیار زیادی را به مسجد اختصاص دهند به گونه‌ای که همه جنگ‌جویان و ساکنان این منطقه، که به چهل هزار نفر می‌رسید، برای نماز در آن‌جا حضور یابند. [2] 211 این مسجد به صورت مربع با دیوارهای کوتاه ساخته شد که بخش عمده‌ای از آن سقف نداشت. از ابتدای بنا تا سال 41 هجری، که زیاد بن ابیه حاکم عراق به توسعه و تجدید بنای آن پرداخت، تغییری در مسجد ایجاد نشد. در این دوران، دیوارهای مسجد مستحکم‌تر و مرتفع‌تر شد و مقداری هم بر وسعت آن افزودند، مقصوره و محرابی برای آن ساختند و کف آن را باریگ پوشاندند. [3] 212 در قرن ششم، که ابن جبیر کوفه را دیده، آن را مخروبه‌ای توصیف می‌کند که فقط جامع آن از خرابی مصون مانده است. [4] 213 ابن بطوطه نیز آن را در قرن هشتم دیده ومسجد را چنین توصیف کرده است: «سقف مسجد برستون‌هایی از سنگ تراشیده شده استوار است و قطعات سنگ با سُرب به یک‌دیگر پیوسته است». [5] 214

[1] . طبری، تاریخ الطبری، 3/ 148؛ فتوح البلدان، 388.
[2] . یاقوت حموی، همان، 4/ 489.
[3] . جعفر الخلیلی، موسوعة عتبات المقدسه، قسم الکوفه، 16.
[4] . ابن جبیر، سفرنامه، 258.
[5] . ابن بطوطه، سفرنامه، 1/ 268.