هم مثل ما است! و إلى اللّه المشتكى [1] كه واعظ شهر با آنكه اهل علم و فضل است در بالاى منبر در محضر علما و فضلا مى‌گفت: فلان با آنكه حكيم بود قرآن هم مى‌خواند [2]! اين به آن ماند كه گوييم: فلان با آنكه پيغمبر بود اعتقاد به مبدأ و معاد داشت! من نيز چندان عقيده به علم فقط ندارم و علمى كه ايمان نياورد حجاب اكبر مى‌دانم، ولى تا ورود در حجاب نباشد خرق آن نشود. علوم بذر مشاهدات است.

گو كه ممكن است گاهى بى‌حجاب اصطلاحات و علوم به مقاماتى رسيد، ولى اين از غير طريق عادى و خلاف سنت طبيعى است، و نادر اتفاق مى‌افتد، پس طريقه خدا خواهى و خدا جويى به آن است كه انسان در ابتداى امر وقتش را [صرف‌] مذاكره حق كند، و علم باللّه و اسماء و صفات آن ذات مقدس را از راه معمولى آن در خدمت مشايخ آن علم تحصيل كند، و پس از آن، به رياضات علمى و عملى معارف را وارد قلب كند كه البته نتيجه از آن حاصل خواهد شد. و اگر اهل اصطلاحات نيست، نتيجه حاصل تواند كرد از تذكر محبوب و اشتغال قلب و حال به آن ذات مقدس. البته اين اشتغال قلبى و توجه باطنى اسباب هدايت او شود و حق تعالى از او دستگيرى فرمايد، و پرده‌اى از حجابها براى او بالا رود و از اين انكارهاى عاميانه قدرى تنزل كند، و شايد با عنايات خاصه حقّ تعالى راهى به معارف پيدا كند. إنّه ولىّ النّعم.

فصل در بيان آنكه در وقت مردن بعضى از احوال غيب بر او مكشوف شود.

از اين حديث شريف معلوم شود كه در وقت «معاينه» بر انسان برخى از مقامات و احوال خودش منكشف شود. و اين مطابق ضربى از برهان و موافق مكاشفات اصحاب كشف و عيان و موافق با اخبار و آثار ديگر نيز هست. انسان تا اشتغال به تعمير اين عالم دارد و وجهه قلبش به اين نشئه است و سكر طبيعت او را بيخود كرده و مخدرات شهوت و غضب او را تخدير نموده، از صور اعمال و اخلاق خود بكلى محجوب است و از آثار آنها در ملكوت قلب او مهجور است، پس از آنكه سكرات موت و سختيها و فشارهاى آن بر او وارد شد، انصراف از اين نشئه تا اندازه‌اى حاصل مى‌كند، و اگر از اهل ايمان و يقين است و قلب او متوجه به اين عوالم بوده، در اواخر امر وجهه قلبش طبعا متوجه به آن عالم مى‌شود و سائقهاى معنوى و ملائكة اللّه موكّل‌

[1] «شكوه به نزد خدا بايد برد».

[2] در ختم مرحوم ميرزا على اكبر حكيم، واعظ درباره او اين مطلب را بيان مى‌كند. تفسير سوره حمد، ص 121، «جلسه پنجم».